کتاب خاستگاه زبان

کتاب «خاستگاه زبان» نوشته‌ی جیمز آر. هرفورد، استاد برجسته‌ی زبان‌شناسی در دانشگاه ادینبورگ، اثری موجز و در عین حال ژرف درباره‌ی چگونگی پیدایش و تکامل زبان انسان است. این کتاب که در سال ۲۰۱۴ توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد، بخشی از مجموعه‌ی «راهنماهای مختصر آکسفورد» است و به‌عنوان مقدمه‌ای فشرده اما روشنگر بر یکی از بنیادی‌ترین پرسش‌های علوم شناختی و انسان‌شناسی عمل می‌کند: زبان چگونه و چرا پدید آمد؟ هرفورد با مهارتی کم‌نظیر مفاهیم پیچیده‌ی علمی را در قالبی روشن و روایی بیان می‌کند تا هم پژوهشگران و هم خوانندگان عام بتوانند با سیر تکامل زبان همراه شوند. کتاب با نگاهی میان‌رشته‌ای آغاز می‌شود؛ از ماقبل تاریخ انسان، زمانی که گونه‌ی ما هنوز تنها «میمونی بسیار خاص» بود، تا شکل‌گیری نخستین نشانه‌های گفت‌وگو و تولید صداهای قابل اعتماد. نویسنده به تدریج مسیر را از ارتباطات ابتدایی حیوانی تا زبان انسانی دنبال می‌کند، جایی که مفاهیم انتزاعی، دستور زبان و واج‌شناسی پیچیده، به انسان امکان داد تا معنا را به‌صورت بی‌نهایت ترکیب و بازآفرینی کند. او نشان می‌دهد که چگونه اعتماد اجتماعی، همکاری گروهی و ظرفیت‌های شناختی پیش‌زبانی دست به دست هم دادند تا نظامی پدید آید که نه فقط ابزار انتقال اطلاعات، بلکه بیانگر هویت، فرهنگ و اندیشه‌ی انسانی شد. هرفورد از ترکیب شواهد ژنتیکی، عصب‌شناختی، انسان‌شناسی و فلسفی بهره می‌گیرد تا تصویری چندبعدی از خاستگاه زبان ارائه دهد. او استدلال می‌کند که زبان محصول یک جهش ناگهانی نبوده، بلکه نتیجه‌ی فرایندی تدریجی از هم‌افزایی زیستی و فرهنگی است. از دید او، زبان تنها زمانی ممکن شد که انسان‌ها توانستند به پیام‌های یکدیگر اعتماد کنند؛ یعنی سیستم ارتباطی‌شان به جای فریب، بر پایه‌ی همکاری و اشتراک نیت بنا شد. پس از این نقطه‌ی عطف، گسترش واژگان، پیدایش دستور زبان و تکامل دستگاه صوتی به زنجیره‌ای از نوآوری‌های شناختی و اجتماعی منجر شد که زبان مدرن را شکل داد. ویژگی درخشان این اثر، توازن میان دقت علمی و سادگی بیان است. نویسنده مفاهیم فنی مانند واج‌شناسی یا نحو را بدون فروکاست بیش از حد توضیح می‌دهد و با ساختار فصل‌بندی‌شده‌ای از پیش‌تاریخ تا زبان امروزی، خواننده را گام‌به‌گام در مسیر تکامل زبان همراه می‌سازد. اگرچه هدف اثر، ارائه‌ی مرور کلی است نه استدلال تخصصی، اما انسجام فکری و عمق نگاه آن فراتر از یک کتاب مقدماتی است. در کنار این مزایا، برخی منتقدان اشاره کرده‌اند که اختصار کتاب گاه باعث ساده‌سازی بیش از حد می‌شود و مباحث مربوط به نظام‌های ارتباطی غیرانسانی کمتر از حد انتظار مورد توجه قرار می‌گیرد.
در نهایت، «خاستگاه زبان» نه فقط گزارشی از تاریخ زبان، بلکه تأملی در باب ماهیت انسانی ماست. هرفورد زبان را به مثابه‌ی نتیجه‌ی هم‌زیستی زیست‌شناختی و فرهنگی، محصول اعتماد و همکاری اجتماعی، و نمادی از قدرت نمادین اندیشه معرفی می‌کند. این کتاب در عین اختصار، دیدگاهی یکپارچه و الهام‌بخش ارائه می‌دهد که خواننده را به بازاندیشی در ریشه‌های عمیق گفتار و ارتباط انسانی فرا می‌خواند - اثری که پلی میان علم و تخیل، و میان زیست‌شناسی و فلسفه‌ی زبان بنا می‌کند.