کتاب روسیاه

نمایشنامه «بی آبرو» نوشته‌ی ایاد اختر، در سال ۲۰۱۲ برای نخستین بار توسط شرکت تئاتر آمریکایی در شیکاگو روی صحنه رفت و تنها یک سال بعد، در ۲۰۱۳ جایزه‌ی معتبر پولیتزر درام را به دست آورد. این اثر تک‌پرده‌ای، با زمان تقریبی نود دقیقه، در یک آپارتمان شیک در نیویورک رخ می‌دهد، اما فضای محدود صحنه را به بستری برای بررسی پیچیده‌ترین پرسش‌های هویت، مذهب، تبعیض و قدرت در آمریکا بدل می‌کند. اختر با ظرافتی خاص، در قالب یک شب مهمانی شام، شکاف‌های عمیق درونی شخصیت‌ها و تنش‌های اجتماعی گسترده‌تر را آشکار می‌سازد. داستان پیرامون امیر کاپور، وکیل پاکستانی‌ـ‌آمریکایی است که با جدیت تلاش کرده از پیشینه‌ی مسلمان خود فاصله بگیرد. او حتی نام و هویت مذهبی‌اش را تغییر داده تا در ساختار حقوقی و اجتماعی آمریکا راحت‌تر پذیرفته شود. همسر او، امیلی، هنرمندی سفیدپوست است که آثارش از نقش‌مایه‌های هنر اسلامی الهام می‌گیرد. در آغاز نمایش، امیر تصویری از موفقیت و جذب کامل در جامعه‌ی آمریکایی به نظر می‌رسد؛ اما به‌زودی این تصویر فرو می‌ریزد. حضور آبه (خواهرزاده‌ی او، که پیش‌تر حسین نام داشت) و نگرانی‌هایش درباره‌ی بازداشت یک امام متهم به تأمین مالی تروریسم، امیر را ناخواسته وارد فضایی می‌کند که از آن گریزان بوده است. اوج تنش در شام شیک زوج کاپور شکل می‌گیرد؛ جایی که ایزاک، متصدی هنری یهودی و همسرش جوری، وکیل و همکار امیر، مهمان خانه‌اند. گفت‌وگویی در ظاهر روشنفکرانه به‌تدریج به جدلی تند درباره‌ی ایمان، اسلام‌هراسی، قدرت، شرق‌شناسی و تعصب بدل می‌شود. در خلال این بحث‌ها، رازهایی آشکار می‌شوند: رابطه‌ی پنهان امیلی و ایزاک، گذشته‌ی دینی و نام واقعی امیر، و خشم سرکوب‌شده‌ی او نسبت به میراثی که انکارش کرده است. این افشاگری‌ها به نقطه‌ای انفجاری می‌رسند؛ جایی که امیر در خشمی کنترل‌ناپذیر به همسرش سیلی می‌زند. در پایان، او نه تنها ازدواج و شهرت خود را از دست می‌دهد، بلکه پیوندهای خانوادگی‌اش نیز از هم می‌پاشد؛ در حالی که آبه دوباره به هویت اسلامی و نام «حسین» بازمی‌گردد. از دل این روایت فشرده، مضامین پرشماری سر برمی‌آورد. نخست، هویت و جذب: امیر نمونه‌ای از فردی است که برای رسیدن به موفقیت، بخشی از خود را سرکوب کرده، اما این انکار در لحظات بحرانی بازمی‌گردد و او را در هم می‌شکند. دوم، ایمان و ریاکاری: امیر در سخنانش اسلام را رد می‌کند، اما اعترافاتش درباره‌ی احساسات پس از یازده سپتامبر نشان می‌دهد که رگه‌هایی از خشم و تعصب درونی هنوز پابرجاست. سوم، تعصب و اسلام‌هراسی: نمایش نشان می‌دهد که حتی در محیط‌های ظاهرا لیبرال، مسلمانان و مهاجران در معرض نگاه‌های پر از سوءظن و قضاوت قرار دارند. افزون بر این، موضوع هنر و بازنمایی در آثار امیلی، بحثی در باب شرق‌شناسی و مرز میان الهام و تصاحب فرهنگی به میان می‌آورد. از نظر اجرایی، «بی آبرو» با ساختاری ساده اما موثر یک مکان، یک شب، دیالوگ‌های پی‌درپی موفق می‌شود تنشی نفس‌گیر ایجاد کند. شخصیت‌ها اغلب به‌طرزی ناخوشایند صادق‌اند و گفت‌وگوها، با لحنی برنده، تماشاگر را وادار می‌کند با پیش‌داوری‌های خودش روبه‌رو شود. منتقدان این ویژگی را نقطه‌ی قوت اثر می‌دانند؛ هرچند برخی معتقدند که شخصیت‌ها گاهی بیش از حد نمادین می‌شوند و شدت درام به مرز ملودرام نزدیک می‌شود.
در نهایت، «بی آبرو» بیش از آنکه پاسخی روشن به پرسش‌های هویت و ایمان بدهد، آن‌ها را در برابر مخاطب قرار می‌دهد. ایاد اختر با نشان دادن فروپاشی زندگی امیر، حقیقتی تلخ را برملا می‌کند: گذشته و میراث فرهنگی را نمی‌توان به‌سادگی پشت سر گذاشت، و تلاش برای انکار آن، به جای رهایی، ممکن است به انزوا و بحران عمیق‌تری بیانجامد. همین پیچیدگی و ابهام است که این نمایشنامه را به یکی از مهم‌ترین آثار درام معاصر آمریکا بدل کرده است؛ اثری که هنوز هم پس از هر اجرا، پرسش‌های دشوارش در ذهن تماشاگران طنین‌انداز می‌شود.