کتاب هنرمند از پله ها پایین می آید

نمایشنامه‌ی «هنرمند از پله ها پایین می آید» اثر تام استاپارد، اثری خیره‌کننده و هوشمندانه درباره‌ی هنر، حافظه و حقیقت است که با طنز گزنده و دقت فلسفی، از مهم‌ترین ویژگی‌های قلم استاپارد، درهم‌تنیده شده است. این نمایش رادیویی که نخستین بار در سال ۱۹۷۲ منتشر شد، با حادثه‌ای آغاز می‌شود: سقوط یک هنرمند از پله‌ها. اما استاپارد، همان‌طور که از او انتظار می‌رود، این واقعه را بهانه‌ای می‌کند برای گشودن درهایی به سوی پرسش‌هایی به‌مراتب پیچیده‌تر از یک مرگ ساده.
عنوان اثر، آشکارا از نقاشی مشهور «برهنه در حال پایین آمدن از پله‌ها، شماره ۲» اثر مارسل دوشان وام گرفته شده است؛ ارجاعی که نه‌تنها به هنر مدرن اشاره دارد، بلکه به ماهیت چندلایه‌ی روایت نیز گره خورده است. داستان، سه هنرمند آوانگارد سالخورده را دنبال می‌کند که عمری را در ستیز با هنجارهای زیبایی‌شناسی سپری کرده‌اند. مرگ یکی از آنان، دانر، نقطه‌ی آغاز معمایی است که ابعاد آن به همان اندازه که جنایی‌ست، هستی‌شناختی نیز هست. استاپارد با بهره‌گیری از ساختار داستان کارآگاهی، نه برای تعلیق معمول، بلکه برای کاوش در مضامین ژرف‌تری چون اعتماد به حافظه، هدف هنر و امکان شناخت حقیقت بهره می‌برد. در این بستر، سقوط دانر به استعاره‌ای برای زوال ایده‌آل‌گرایی و عدم قطعیت تجربه‌ی هنری بدل می‌شود.
آن‌چه نمایشنامه را متمایز می‌کند، بازی جسورانه با زمان و دیدگاه است. روایت میان دهه‌ها جابه‌جا می‌شود، صحنه‌های گذشته و حال درهم می‌آمیزند و مخاطب با روایت‌هایی مواجه می‌شود که همواره در حال لغزش‌اند. حافظه‌ها به چالش کشیده می‌شوند و روایت‌ها گاه با تناقض، گاه با شوخی و اغراق، خود حقیقت را زیر سوال می‌برند. زبان استاپارد، سرشار از ظرافت و کنایه است. گفتگوهای پیچیده درباره مدرنیسم، تجربه‌ی زیباشناختی و مفاهیم بنیادین هنر، در کنار طنز موقعیت و دیالوگ‌های زیرکانه، توازن کم‌نظیری میان تأمل و سرگرمی برقرار می‌کنند. اما در ورای این ظاهرسازی شوخ، اندوهی پنهان درباره زمان، خاطره، و فروپاشی آرمان‌ها جریان دارد.
«هنرمند از پله ها پایین می آید» اثری است فشرده اما پر از لایه. مانند نقاشی دوشان، این نمایش نیز نوعی حرکت است: در فضا، در ذهن، و در زمان. استاپارد در شصت دقیقه، هم طنز و هم اندوه، هم انتقاد و هم نوستالژی را در قالبی فشرده گرد آورده و اثری خلق کرده که به همان اندازه که به جهان هنر مدرن می‌خندد، برای آن مرثیه نیز می‌سراید.