کتاب آیین هندو و عرفان اسلامی (وزیری)

کتاب «آیین هندو و عرفان اسلامی» اثر داریوش شایگان، یکی از مهم‌ترین آثار معاصر در حوزه‌ی مطالعات تطبیقی است که به کاوش در اعماق دو سنت معنوی بزرگ شرق می‌پردازد. این اثر که در اصل رساله‌ی دکتری نویسنده بوده، بر پایه‌ی رساله‌ی مجمع‌البحرین نوشته‌ی شاهزاده‌ی گورکانی، داراشکوه، نگاشته شده است. داراشکوه، پسر شاه‌جهان، در قرن هفدهم میلادی رویای تقریب مذاهب را در جامعه‌ی متکثر هند در سر می‌پروراند و در این رساله‌ی پیشگامانه، تلاشی صادقانه برای اثبات یگانگی بنیادین مفاهیم عرفان اسلامی و آموزه‌های اپانیشادی آیین هندو به کار بست؛ تلاشی که به گفته‌ی برخی، اگر به ثمر می‌نشست، چه بسا تاریخ شبه‌قاره‌ی هند مسیری دیگر می‌پیمود.
شایگان اما صرفا به شرح و تفسیر اثر داراشکوه بسنده نمی‌کند، بلکه آن را به نقطه‌ی عزیمتی برای یک سیر گسترده و پژوهشی عمیق در این دو جهان فکری بدل می‌سازد. او با بهره‌گیری از رویکردی پدیدارشناسانه و هرمنوتیکی، که وام‌دار استادش هانری کربن و حلقه‌ی فکری ارانوس است، به جای جستجوی شباهت‌های سطحی، به دنبال کشف قیاس‌های ساختاری میان این دو سنت می‌گردد. شایگان نشان می‌دهد چگونه مفاهیم و مسائل اساسی دینی و عرفانی، از جمله ماهیت امر مطلق، مراتب هستی، آفرینش، سرنوشت روح و طریق وصول به حقیقت، در هر دو سنت به بیان درآمده‌اند، هرچند که در جامه‌ی واژگان و صور خیالی متفاوت.
این کتاب که محصول نخستین دغدغه‌های فکری شایگان در شناخت شرق و به‌ویژه هند است، از چهارچوب فکری سنت‌گرایان اولیه فراتر رفته و به یک تحلیل تطبیقی بالغانه دست می‌یابد. استاد شایگان با زبدگی بی نظیر بر هر دو حوزه، کلیه‌ی مفاهیم اساسی را مورد بررسی قرار می‌دهد و توضیح می‌دهد چگونه یک عارف مسلمان و یک فرزانه‌ی هندو، هر دو از یک تجربه‌ی معنوی واحد سخن می‌گویند. این اثر، در واقع، تلاشی است برای آشکار ساختن یک «خاطره‌ی ازلی» مشترک و یک ساختار شهودی واحد که در پس تفاوت‌های ظاهری دو دین بزرگ پنهان شده است.
«آیین هندو و عرفان اسلامی» نه تنها شرحی بر یک متن تاریخی، بلکه خود، اثری خلاق و راهگشاست که افق‌های جدیدی را در فهم نسبت میان فرهنگ‌ها و ادیان می‌گشاید. این کتاب سیری گسترده در عرصه‌ی دو فرهنگ هندو و اسلامی است و با بررسی دقیق مسائل دینی و عرفانی، به خواننده نشان می‌دهد که چگونه دو اقیانوس بزرگ معنویت، علی‌رغم تفاوت در سطح، در ژرفای خود به یکدیگر پیوسته‌اند.