کتاب اسلام نص گرا

کتاب «اسلام نص‌گرا» نوشته‌ی رابرت ام. گلیو، استاد مطالعات عربی در دانشگاه اکستر، یکی از نخستین و جامع‌ترین پژوهش‌های انگلیسی‌زبان درباره‌ی مکتب اخباری در تشیع دوازده‌امامی است. این اثر که در سال ۲۰۰۷ توسط انتشارات دانشگاهی بریل در لیدن و بوستون منتشر شد، به بررسی ریشه‌ها، مبانی فکری و مسیر تاریخی جریان اخباری‌گری از قرن هفدهم تا نوزدهم میلادی می‌پردازد. گلیو با اتکا به منابع اولیه‌ی عربی و فارسی، می‌کوشد تصویری علمی و تحلیلی از این مکتب فکری ارائه دهد که در تاریخ تشیع جایگاهی پیچیده و اغلب کم‌فهمیده‌شده دارد. در این کتاب، گلیو تضاد بنیادین میان دو مکتب فقهی اخباری و اصولی را نقطه‌ی عزیمت خود قرار می‌دهد. اخباریان، برخلاف اصولیان، اجتهاد عقلی و استدلال قیاسی را در فهم شریعت مردود می‌دانستند و بر اتکای مطلق به «اخبار» یا روایات منقول از امامان تأکید داشتند. از نگاه آنان، تمام دانش دینی لازم در متون حدیثی وجود دارد و تلاش عقلانی برای استخراج احکام جدید، نوعی بدعت محسوب می‌شود. گلیو نشان می‌دهد که این دیدگاه نه نشانه‌ی جمود فکری، بلکه واکنشی روش‌شناسانه به بحران مرجعیت و عقل در فقه شیعی بود. در فصول میانی، نویسنده به زندگی و اندیشه‌ی محمدامین استرآبادی - بنیان‌گذار فکری مکتب اخباری - می‌پردازد و از طریق تحلیل آثار و شاگردان او، چارچوب فکری این مکتب را بازسازی می‌کند. گلیو توضیح می‌دهد که اخباریان، هرچند بر نصوص تکیه داشتند، اما در تفسیر آنها از ظرافت‌های هرمنوتیکی قابل توجهی برخوردار بودند. برخلاف تصویر قالبی از آنان به‌عنوان پیروان تفسیر تحت‌اللفظی، گلیو نشان می‌دهد که اخباریان نیز از نوعی روش تفسیر بافت‌محور استفاده می‌کردند که میان معنای ظاهری و اقتضای تاریخی روایت تمایز قائل بود. کتاب سپس به بررسی تفسیر قرآن، فقه و مواضع معرفت‌شناختی اخباریان درباره‌ی عقل، کتاب و سنت می‌پردازد. گلیو با دقت نشان می‌دهد که چگونه این مکتب، مرجعیت دینی را نه در عقل جمعی یا اجتهاد فردی، بلکه در زنجیره‌ی روایی امامان و راویان معتبر می‌جست. در عین حال، او اخباری‌گری را در زمینه‌ی تاریخی‌اش - در دوران صفوی، در تعامل با جهان عثمانی و در امتداد تا عراق و خلیج فارس - قرار می‌دهد تا نشان دهد چگونه تحولات سیاسی و نهادی در صعود و افول آن نقش داشته‌اند. از نقاط قوت اثر، جامعیت پژوهش و اتکای آن به منابع اصیل است. این کتاب شکاف موجود در ادبیات غربی درباره‌ی فقه و کلام شیعی را پر می‌کند و تصویری دقیق از درون سنت ارائه می‌دهد. سبک نوشتار گلیو هرچند دانشگاهی و گاه فنی است، برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی و پژوهشگران مطالعات اسلامی کاملا قابل پیگیری است. در عین حال، پیچیدگی مباحث و تمرکز بر دوره‌ی کلاسیک ممکن است مطالعه‌ی آن را برای خوانندگان عمومی دشوار سازد، و بررسی اخباری‌گری معاصر (مانند گرایش‌های فعلی در بحرین) نیز در آن کمتر دیده می‌شود. در جمع‌بندی، «اسلام نص‌گرا» اثری بنیادی در شناخت یکی از مکاتب کمترکاوش‌شده‌ی تشیع است. گلیو با مهارتی کم‌نظیر، تعادلی میان تحلیل تاریخی و بررسی نظری برقرار می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه جدال میان نص و عقل، همچنان در بطن تفکر شیعی و گفتمان دینی معاصر حضور دارد. این کتاب نه‌تنها برای متخصصان فقه و کلام، بلکه برای هر خواننده‌ی علاقه‌مند به فهم سازوکار مرجعیت و تفسیر در اسلام، منبعی ارزشمند و ماندگار به‌شمار می‌آید.