کتاب بازپرسی زنگ می‎زند

نمایشنامه‌ی «بازپرس می خواهد شما را ببیند» اثر جی. بی. پریستلی، که نخستین‌بار در سال ۱۹۴۵ در اتحاد جماهیر شوروی و یک سال بعد در بریتانیا اجرا شد، یکی از آثار برجسته‌ی درام اجتماعی قرن بیستم است که با ترکیبی استادانه از رمزآلودی روان‌شناختی، نقد طبقاتی و اخلاق اجتماعی، جایگاه ماندگاری در تئاتر معاصر یافته است. این نمایش سه‌پرده‌ای که در بستر بریتانیای پیش از جنگ جهانی اول و در سال ۱۹۱۲ می‌گذرد، داستان خانواده‌ی بیرلینگ، تولیدکنندگانی ثروتمند را روایت می‌کند که در شبی ظاهرا شاد به مناسبت نامزدی دختر خانواده، شیلا، با مردی از طبقه‌ی مشابه به نام جرالد کرافت گرد آمده‌اند. این جشن اما با ورود ناگهانی بازرس گول، شخصیتی مرموز و مصمم، به چالشی اخلاقی و ویرانگر تبدیل می‌شود؛ زیرا بازرس با مطرح کردن خودکشی دختر جوانی به نام اوا اسمیت، تک‌تک اعضای خانواده را به افشای نقش خود در این تراژدی وادار می‌کند. پریستلی با استفاده از ساختاری ساده اما هوشمندانه، تئاتری خلق می‌کند که در عین روایت خطی، لایه‌لایه به واکاوی گناه، مسئولیت و وجدان می‌پردازد. سبک نگارشی او به‌واسطه‌ی دیالوگ‌های دقیق و ریتم تنش‌زای گفت‌وگوها، موفق می‌شود از دل یک فضای بسته‌ی خانوادگی، نقدی عمیق از جامعه‌ی طبقاتی و اخلاقیات بورژوایی بیرون بکشد. در این نمایش، فضای رسمی و اشرافی خانه‌ی بیرلینگ‌ها، به تدریج با هر افشاگری بازرس فرو می‌پاشد؛ و ساختار اجتماعی مبتنی بر امتیاز، قدرت و نابرابری به‌سان نمایی فریبنده از عدالت، زیر سوال می‌رود. لحن اثر از آغاز خودآگاهانه مهار شده و نمایشی از ادب طبقاتی و آرامش ظاهری است، اما با پیشرفت بازجویی‌ها، این لحن جای خود را به لحنی تند، بی‌پروا و افشاگر می‌دهد که نه تنها شخصیت‌ها را با اعمال و بی‌تفاوتی‌هایشان روبه‌رو می‌کند، بلکه تماشاگر را نیز به تأمل اخلاقی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی فرامی‌خواند. بازرس گول، که از بسیاری جهات شبیه شخصیت‌های نمادین در درام‌های اخلاقی است، بیش از آنکه یک مأمور پلیس واقعی باشد، وجدان جمعی یا داور اخلاقی است که آمده تا پرده از نفاق بورژوازی بردارد. مضامین کلیدی اثر، از جمله مسئولیت فردی و جمعی، نابرابری‌های طبقاتی، نقش جنسیت و بی‌عدالتی اجتماعی، در دل روایت نمایشی با مهارت تنیده شده‌اند. پریستلی، که به دیدگاه‌های سوسیالیستی و باور به رفاه جمعی شهرت داشت، خانواده‌ی بیرلینگ را به‌عنوان نمادهای سرمایه‌داری خودخواه به تصویر می‌کشد که در بی‌خبری خوشایندشان از رنج فرودستان غرق‌اند. در نقطه‌ی مقابل، فرزندان خانواده، به‌ویژه شیلا و اریک، در طی بازجویی‌ها به بینشی اخلاقی می‌رسند و از امتیاز خود آگاه می‌شوند، که این تمایز نسلی نشانگر امیدی است که پریستلی برای آینده‌ی اجتماع قائل است. پایان‌بندی نمایش با پیچشی دوگانه، تأثیری تکان‌دهنده بر مخاطب می‌گذارد: ابتدا روشن می‌شود که بازرس ممکن است واقعا پلیس نبوده باشد و کل ماجرا چیزی شبیه به تمثیلی اخلاقی بوده، اما بلافاصله پس از آن تماس تلفنی دیگری اعلام می‌کند که بازرس واقعی در راه است. این پایان، مرز میان واقعیت و خیال را در هم می‌شکند و تعلیقی فلسفی پدید می‌آورد که نه‌تنها بر میزان گناه شخصیت‌ها، بلکه بر مسئولیت تماشاگر برای انتخاب کنش اخلاقی تأکید می‌گذارد.
نمایشنامه‌ی «بازپرس می خواهد شما را ببیند» با وجود واکنش‌های انتقادی اولیه از سوی برخی محافل محافظه‌کار، به‌سرعت به اثری محبوب و پرمخاطب بدل شد و تا به امروز بارها در قالب‌های گوناگون تئاتری، تلویزیونی و سینمایی بازآفرینی شده است. به‌ویژه در بریتانیا، این اثر نه‌تنها در فهرست برنامه‌های آموزشی مدارس قرار دارد، بلکه به‌عنوان نمونه‌ای از ادبیات درگیر با عدالت اجتماعی همچنان تدریس می‌شود.
در نهایت، نمایشنامه‌ی پریستلی همچون آیینه‌ای پیش‌رو، بیننده را وامی‌دارد که از خود بپرسد: در جهانی که رنج یک انسان می‌تواند نتیجه‌ی بی‌اعتنایی ما باشد، چه مسئولیتی بر دوش داریم؟ این پرسش، همان‌طور که در سال ۱۹۴۵ طنین‌افکن بود، امروز نیز اعتبار و ضرورت خود را حفظ کرده است.