کتاب قوانین و مقررات مربوط به وصیت و ارث 1404

نظام حقوقی ایران در زمینه وصیت و ارث، آمیزه‌ای از فقه اسلامی و قوانین مدون است که در قالب قانون مدنی و سایر قوانین مرتبط تبلور یافته است. این نظام بگونه ای تدوین شده تا ضمن احترام به خواست متوفی، حقوق وارثان را نیز تضمین کند. وصیت در حقوق ایران به دو نوع تملیکی و عهدی تقسیم می‌شود. وصیت تملیکی، تملیک مجانی مالی است به شخص یا اشخاص پس از فوت موصی، در حالی که وصیت عهدی، تعهد به انجام اموری پس از فوت است. نکته قابل توجه در وصیت تملیکی، محدودیت یک سوم ماترک است؛ یعنی شخص تنها می‌تواند تا سقف یک سوم اموال خود را به غیر وارثان وصیت کند و وصیت مازاد بر ثلث، منوط به اجازه وارثان است. شرایط صحت وصیت شامل اهلیت موصی (بلوغ، عقل و اختیار)، قصد و رضای او، مشروعیت مورد وصیت و اهلیت موصی‌له است. وصیت می‌تواند به صورت کتبی یا شفاهی انجام شود، اما برای اثبات آن در محاکم، وصیت‌نامه رسمی تنظیم شده در دفاتر اسناد رسمی از اعتبار بیشتری برخوردار است. در خصوص ارث، قانون مدنی ایران با پیروی از فقه امامیه، وارثان را به سه طبقه تقسیم می‌کند: طبقه اول شامل پدر، مادر، فرزندان و نوادگان؛ طبقه دوم شامل جد، جده، برادر، خواهر و اولاد آنها؛ و طبقه سوم شامل عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها. هر طبقه در صورت نبودن طبقه قبل به ارث می‌رسد. زوج و زوجه در کنار این طبقات، سهم‌الارث مشخصی دارند. زوج از همسر متوفای خود بدون فرزند، نصف و در صورت وجود فرزند، یک چهارم ترکه را به ارث می‌برد. زوجه نیز از شوهر متوفای بدون فرزند، یک چهارم و در صورت وجود فرزند، یک هشتم ترکه را به ارث می‌برد. البته زوجه از اموال غیرمنقول (زمین و عرصه ساختمان) ارث نمی‌برد، بلکه از قیمت آنها سهم می‌برد. نکته مهم دیگر، حجب (محروم شدن) برخی وارثان توسط وارثان دیگر است. برای مثال، فرزندان با وجود فرزندان مستقیم متوفی، از ارث محروم می‌شوند. همچنین، موانع ارث شامل قتل مورث، کفر (در صورتی که مورث مسلمان باشد) و لعان (در رابطه پدر و فرزند) است. تقسیم ارث میان وارثان، تابع قواعد خاصی است. در طبقه اول، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد. در صورت نبودن فرزند، اگر تنها یک ابوین (پدر یا مادر) باشد، یک ششم به او و باقی به ابوین دیگر می‌رسد. اگر هر دو ابوین باشند، هر یک یک ششم و باقی به وارث دیگر می‌رسد. اجرای احکام ارث و وصیت در ایران، مستلزم طی تشریفات قانونی است. پس از فوت، ابتدا باید گواهی حصر وراثت از دادگاه اخذ شود. سپس، پس از پرداخت دیون و انجام وصایای متوفی (تا یک سوم)، باقیمانده ترکه میان وارثان تقسیم می‌شود.
در نهایت، نظام ارث و وصیت ایران با تکیه بر آموزه‌های فقهی و حقوقی، چارچوب نسبتا منسجمی برای انتقال اموال متوفی به بازماندگان فراهم کرده است.