کتاب Nexus: A Brief History of Information Networks from the Stone

کتاب «نکسوس: تاریخچه‌ای مختصر از شبکه‌های اطلاعاتی، از عصر حجر تا هوش مصنوعی» اثر یووال نوح هراری، مورخ و فیلسوف برجسته اسرائیلی، در سال ۲۰۲۴ منتشر شد. این اثر در ادامه‌ی مسیر آثار پیشین او مانند «انسان خردمند» و «انسان خداگونه»، کوششی جاه‌طلبانه برای ترسیم تاریخ انسان نه از منظر جنگ و قدرت یا حتی فناوری، بلکه بر مبنای شبکه‌هایی است که اطلاعات، افسانه‌ها، داده‌ها و دستورها را در سراسر زمان و مکان بشری منتقل کرده‌اند. «نکسوس» روایت می‌کند که چگونه تمدن انسانی همواره در پی ساختارهای ارتباطی و اطلاعاتی بوده و اکنون در آستانه‌ی ورود به نظمی نوین ایستاده است؛ نظمی که ممکن است دیگر انسانی نباشد. سبک کتاب، تلفیقی از زبان تحلیلی و لحن هشداردهنده است؛ صدای هراری در آن نه‌تنها مورخ، بلکه پیشگو و منتقد اخلاقی نیز هست. نثرش روشن، روایی و گاه خطابه‌گونه است و با تکیه بر ایجازهای تاریخی، تمثیل‌ها و جملات موجز و تأمل‌برانگیز، مخاطب را نه‌فقط به دانستن بلکه به نگران‌شدن فرامی‌خواند. این کتاب نه به منزله‌ی یک تاریخ‌نگاری سنتی، بلکه بیشتر نوعی «تبارشناسی» شبکه‌های اطلاعاتی است؛ از طومارهای شفاهی قبیله‌ای گرفته تا الگوریتم‌های پیش‌بینی‌گر زبان در هوش مصنوعی. هراری کتاب را در سه بخش اصلی سامان داده است: نخست، شبکه‌های انسانی که به بررسی نقش زبان، اسطوره، دین، نوشتار و چاپ در انسجام اجتماعی می‌پردازد؛ دوم، ظهور شبکه‌های معدنی و دیجیتال از تلگراف و تلفن تا اینترنت؛ و سوم، گذار به حکمرانی الگوریتمی و نقش هوش مصنوعی در تغییر بنیادین ساختار قدرت. کتاب با فصلی تامل‌برانگیز خاتمه می‌یابد که در آن نویسنده از مخاطب می‌خواهد به جای تسلیم، با آگاهی و مقاومت اخلاقی وارد قرن هوشمند شود. مضامین مرکزی کتاب حول پرسش‌هایی از این دست می‌چرخند: آیا اطلاعات همیشه به معنای حقیقت است؟ آیا جوامع انسانی به داده‌ها نیاز دارند یا به افسانه‌هایی که معنای مشترک بیافرینند؟ آیا ظهور شبکه‌های غیربشری مانند هوش مصنوعی به معنای افول روایت انسانی است؟ و نهایتا، آیا الگوریتم‌ها می‌توانند به تولیدکنندگان اسطوره‌های نو بدل شوند؟ هراری می‌کوشد نشان دهد که اسطوره‌ها و روایت‌های مشترک، حتی اگر نادرست باشند، بنیان انسجام جوامع‌اند و هوش مصنوعی می‌تواند با تولید انبوه چنین روایت‌هایی، ساختارهای اجتماعی را دگرگون کند.
در این روایت، شخصیت‌های کلاسیک غایب‌اند و به جای آن، «عامل‌های مفهومی» نقش‌آفرین‌اند: شبکه‌های زبانی اولیه، ماشین چاپ، تلگراف، رسانه‌های جمعی، زیرساخت‌های دیجیتال و نهایتا الگوریتم‌های هوشمند. این شبکه‌ها همچون بازیگران تاریخی، رفتار جوامع را شکل می‌دهند، قدرت را بازتوزیع می‌کنند و امکان‌ها و محدودیت‌های نظم اجتماعی را تعریف می‌سازند. آن‌چه در این روایت بیش از همه متمایز است، نگاه شبکه‌محور به تاریخ است: این‌که تحولات ارتباطی نه فقط ابزار، بلکه خود کنشگرانی سیاسی‌اند. پذیرش کتاب در میان منتقدان و خوانندگان متفاوت بوده است. در حالی‌که بسیاری آن را بلندپروازانه، ضروری و پرشور خوانده‌اند و آن را در فهرست بهترین کتاب‌های سپتامبر ۲۰۲۴ آمازون گنجانده‌اند، گروهی نیز به ساده‌سازی تاریخ، فقدان عمق در زمینه‌هایی چون اقتصاد یا زبان‌شناسی، و گرایش به تعمیم‌های وسیع انتقاد کرده‌اند. برخی منتقدان مانند کانداسوامی، کتاب را بیش از آن‌که یک تحلیل ژرف باشد، مجموعه‌ای از حدس‌های تأمل‌برانگیز دانسته‌اند. در رسانه‌هایی چون تایمز و وایرد، هشدارهای هراری درباره «هوش بیگانه» که قادر است ساختارهای اجتماعی مستقل از انسان خلق کند، بازتاب گسترده‌ای یافته‌اند. در عین حال، نقدی در روزنامه ال‌پایس به خصومت تلویحی هراری با دین اشاره کرده و او را به ساده‌سازی سنت‌های معنوی متهم کرده است، هرچند لحن روشن و فوریت اخلاقی کتاب را تحسین می‌کند.
به طور کلی، «نکسوس» کتابی است درباره «قدرت روایت» در مقیاس تمدنی. هراری استدلال می‌کند که شبکه‌های اطلاعاتی در گذشته ابزار ساخت اسطوره و امروز بستر تولید قدرت‌اند. در جهان آینده، این شبکه‌ها ممکن است از کنترل انسان خارج شده، خود تبدیل به کنشگرانی خودمختار شوند که مسیر تاریخ را تعیین می‌کنند. اگرچه کتاب در برخی موارد به ساده‌سازی یا اغراق نزدیک می‌شود، با این حال، پیام آن از لحاظ اخلاقی عاجل و از نظر تحلیلی تحریک‌آمیز است. این اثر برای مخاطبانی که به رابطه‌ی فناوری و سیاست، به تبارشناسی روایت‌های جمعی، و به آینده‌ی هوشمند علاقه‌مندند، منبعی پربار است. «نکسوس» نه یک تاریخ‌نگاری کلاسیک، بلکه دعوتی است به تأمل درباره اینکه آیا ما هنوز «شبکه‌های انسانی» هستیم یا به زودی در «شبکه‌های بیگانه» جذب خواهیم شد.