کتاب روانکاوی تحت اشغال

کتاب روانکاوی تحت اشغال نوشته‌ی لارا شیهی و استیون شیهی، اثری متمایز و جسورانه در مرز میان روانکاوی، نظریه‌ی استعمارزدایی و عمل بالینی است که در سال ۲۰۲۲ توسط انتشارات راتلج منتشر شد. نویسندگان، هر دو روانکاو و پژوهشگر، با نگاهی عمیق و تجربی به این می‌پردازند که چگونه روانکاوی می‌تواند در بستر استعمار و اشغال‌گری معنا یابد؛ به‌ویژه در فلسطین، جایی که خود درمان و رابطه‌ی بالینی، ناگزیر درگیر روابط قدرت، زبان و مقاومت است. کتاب حاصل چندین سال پژوهش میدانی، گفت‌وگو با پزشکان فلسطینی و تأمل نظری در باب این پرسش بنیادین است که: آیا می‌توان در دل نظامی از سلطه و خشونت استعمارگرانه، فضایی برای درمان، معنا و عاملیت روانی ایجاد کرد؟ نویسندگان بر این باورند که روانکاوی در شرایط اشغال نمی‌تواند صرفا نسخه‌ای از مدل‌های بالینی غربی درباره‌ی «تروما» یا «تاب‌آوری» باشد. در چنین زمینه‌ای، اشغال نه فقط واقعیتی سیاسی، بلکه ساختاری روانی است که بر حافظه، زبان، تخیل و سوژگی افراد اثر می‌گذارد. از این رو، نویسندگان مفهوم «روانکاوی به مثابه مقاومت» را مطرح می‌کنند: شکلی از درمان که نه برای سازگاری با وضعیت، بلکه برای به چالش کشیدن آن به کار می‌رود. آنان صدای پزشکان فلسطینی را که در میانه‌ی بحران‌های خشونت‌بار و محدودیت‌های نهادی کار می‌کنند، به متن می‌آورند و نشان می‌دهند که چگونه کنش درمانی می‌تواند نوعی بازسازی رابطه، هویت و امید باشد. کتاب در چهار فصل و یک خاتمه سازمان‌دهی شده است: «تمرین بیگانگی‌زدایی»، «اراده برای زندگی»، «معصومیت روانکاوی» و «روان‌درمانی مشترک»، و در پایان، فصلی با عنوان «مقاومت ما را عاقل نگه می‌دارد». هر بخش پیوندی میان روایت‌های بالینی، تحلیل نظری و تفسیر سیاسی برقرار می‌کند. نویسندگان نشان می‌دهند که فضای درمان در فلسطین از هر جهت میانجی روابط قدرت است: از زبان گفت‌وگو (عبری و عربی) گرفته تا ساختارهای نظارتی و آموزشی‌ای که اغلب تحت سلطه‌ی نهادهای اسرائیلی عمل می‌کنند. در چنین فضایی، حتی بی‌طرفی حرفه‌ای نیز می‌تواند به بازتولید بی‌عدالتی بینجامد؛ زیرا ادعای «بی‌طرفی» در بستر اشغال، در عمل به معنای پذیرش سکوت و تثبیت وضع موجود است. بنابراین، شیهی و شیهی روانکاوی را به بازاندیشی فرا می‌خوانند تا بتواند اخلاقی از مشارکت، همدلی و مقاومت را جایگزین بی‌طرفی استعماری کند. از مضامین کلیدی کتاب می‌توان به رابطه‌ی میان زبان و قدرت اشاره کرد. زبان درمانی در بستر چندزبانه و سیاسی فلسطین، خود عرصه‌ای از مقاومت یا سلطه است. نویسندگان به ظرافت نشان می‌دهند که چگونه تسلط عبری در موسسات بالینی و محدودیت‌های نهادی بر زبان عربی، تعیین می‌کند چه چیزی می‌تواند گفته یا شنیده شود. از سوی دیگر، آنها مفهوم «بیگانگی‌زدایی» را مطرح می‌کنند: فرآیندی درمانی که هدفش بازپس‌گیری ذهنیت و روایت از ساختارهای تحمیلی اشغال است. در این بستر، درمان نوعی کنش فرهنگی و اخلاقی است که به فرد امکان می‌دهد معنای زندگی را، حتی در دل خشونت، بازسازی کند. یکی از بحث‌برانگیزترین بخش‌های کتاب، تفسیر دوباره‌ی پدیده‌ی خودکشی است. نویسندگان با احتیاط و حساسیت نظری، خودکشی در شرایط اشغال را نه صرفا نشانه‌ی بیماری یا ناامیدی، بلکه گاه نوعی امتناع از تسلیم و اعتراض به مرگ تدریجی تحمیل‌شده می‌دانند. این رویکرد، الگوهای استاندارد روان‌پزشکی را به چالش می‌کشد و بر ضرورت درک تاریخی و سیاسی از ذهنیت تأکید دارد. از نظر نظری، «روانکاوی تحت اشغال» کتابی چالش‌برانگیز اما ضروری است. زبان آن پیچیده و متکی بر سنت‌های نظری روانکاوی انتقادی، فانون، سعید و نظریه‌های استعمارزدایی است. همین امر ممکن است خوانندگان غیرمتخصص را درگیر کند، اما دقت و اصالت اندیشه‌ی آن ارزش چنین دشواری‌ای را دارد. محدودیت‌هایی مانند دسترسی محدود به صداهای مناطق خاص (از جمله غزه) و پرسش‌های حل‌نشده درباره‌ی مرز میان درمان و کنشگری، همچنان باقی می‌مانند، اما این کاستی‌ها بخشی از صداقت اثر است. در نهایت، این کتاب صرفا درباره‌ی فلسطین نیست، بلکه درباره‌ی ماهیت روانکاوی در جهان نابرابر و استعمارزده‌ی امروز است. نویسندگان با ترکیب تجربه‌ی میدانی، تحلیل نظری و تعهد اخلاقی، روانکاوی را از حاشیه‌ی کلینیک به مرکز گفت‌وگوی سیاسی و انسانی بازمی‌گردانند. روانکاوی تحت اشغال فراخوانی است برای بازاندیشی در باب معنا، درمان و مقاومت - یادآور اینکه حتی در میان ویرانی، خود کنش شنیدن و گفتن می‌تواند عملی آزادکننده باشد.