کتاب بولرو و قطار سریع السیر در تاریکی

کتاب «بولرو و قطار سریع‌السیر در تاریکی» نوشته‌ی گورگن خانجیان، نمایشنامه‌نویس برجسته‌ی ارمنی، اثری است دوپاره و عمیق که با زبانی استعاری و لحنی انتقادی، به درون تاریک جامعه و انسان نفوذ می‌کند. این کتاب شامل دو نمایشنامه‌ی تک‌پرده‌ای است که درون‌مایه‌ی مشترکشان نقد اخلاق‌زدایی، ریاکاری و سقوط ارزش‌ها در بستر زندگی مدرن است. خانجیان با مهارتی استادانه فضای محدود و فشرده‌ی نمایش را به بستری فلسفی بدل می‌کند تا در آن انسان معاصر را، در کشاکش میان نقاب و حقیقت، برهنه سازد. این اثر با ترجمه‌ی روان و دقیق آندارنیک خچومیان و به همت انتشارات دیدآور در دسترس فارسی‌زبانان قرار گرفته و به‌راستی از نمونه‌های درخشان نمایشنامه‌نویسی معاصر ارمنی در ایران است.
در نمایش نخست، «بولرو»، تنها سه شخصیت حضور دارند: دو مرد و یک زن. آن‌ها در شبی تاریک درون کافه‌ای حبس می‌شوند، جایی که چراغ‌ها خاموش شده و درها از بیرون قفل شده است. این موقعیت بسته، به استعاره‌ای از بن‌بست وجودی بدل می‌شود؛ جایی که شخصیت‌ها ناگزیر از رویارویی با خود و دیگری‌اند. گفت‌وگوهایشان در ظاهر عادی، اما در ژرفا بازتابی از زخم‌ها، ترس‌ها و گناهان ناگفته‌ی انسان معاصر است. زن که شاعری درون‌گراست و در نوجوانی قربانی خشونت جنسی بوده، در کنار مردی پرخاشگر و مردی جاه‌طلب که ظاهرا درگیر سیاست است، تدریجا پرده از زخم‌های وجودی برمی‌دارد. آنچه در پس این گفت‌وگوهای ظاهرا روزمره آشکار می‌شود، تصویری تلخ از انسان‌هایی است که قربانی دروغ و تظاهرند، همان‌هایی که دروغ را چنان زیبا می‌پوشانند که خود بدان ایمان می‌آورند. در پس این همه، موسیقی جاودان «بولرو» اثر موریس راول از طبقه‌ی بالا به گوش می‌رسد؛ موسیقی‌ای تکرارشونده و بی‌پایان که همچون ضرباهنگ تقدیر، بر لحظه‌های تیره‌ی نمایش سایه می‌افکند.
نمایش دوم، «قطار سریع‌السیر در تاریکی»، بر صحنه‌ای بزرگ‌تر اما در همان تاریکی درونی می‌گذرد. قطاری در حرکت، مجموعه‌ای از انسان‌ها را در خود جای داده است: سخنور، قمارباز، دانشمند، دائم‌الخمر و دیگرانی که هر یک نماینده‌ی طبقه و نگرشی خاص از جامعه‌اند. خانجیان در این قطار نمادین، جامعه‌ای کوچک را به تصویر می‌کشد که در مسیر نابودی خویش پیش می‌رود؛ جمعی از آدم‌ها که همه در تاریکی می‌تازند، بی‌آن‌که بدانند مقصدشان چیست. در میان آنان، مردی سخنور با شعارهای برابری و عدالت، اطرافیان را فریب می‌دهد؛ اما نویسنده با طنزی تلخ نشان می‌دهد که دروغ و ریا در میان شعاردهندگان عدالت‌طلب، گاه عمیق‌تر و سهمناک‌تر از گناهکاران آشکار است.
خانجیان با زبانی ساده اما سرشار از لایه‌های نمادین، آینه‌ای پیش روی جامعه می‌گذارد تا مخاطب در آن نه فقط فساد اجتماعی، بلکه فروپاشی درونی انسان را ببیند. آثار او در مرز میان رئالیسم و نمادگرایی حرکت می‌کنند؛ واقعیت عریان را در قالبی شاعرانه عرضه می‌کنند و از دل موقعیت‌های معمول، تراژدی انسانی می‌آفرینند. «بولرو و قطار سریع‌السیر در تاریکی» برای خوانندگانی که به نمایشنامه‌های اجتماعی و فلسفی، و به‌ویژه به ادبیات نمایشی ارمنستان علاقه‌مندند، تجربه‌ای فکری و احساسی کم‌نظیر است. این دو اثر، در عین کوتاهی، گستره‌ای از تنهایی، بی‌اعتمادی و بی‌اخلاقی را می‌کاوند و با نثری موجز و دیالوگ‌هایی پرکشش، مخاطب را تا واپسین لحظه در خود نگاه می‌دارند؛ همچون قطاری در تاریکی که هرچه پیش‌تر می‌رود، بیشتر ما را به درون خویش می‌کشد.