کتاب فرم و خلأ

رمان «فرم و خلأ» (۲۰۲۱) تازه‌ترین اثر روث اوزکی، نویسنده، فیلمساز و کاهن بودایی ذن است که با ترکیبی خلاقانه از رئالیسم جادویی، تأملات فلسفی و داستان‌سرایی چندلایه، جهان درونی و بیرونی انسان مدرن را به چالش می‌کشد. این اثر، که نگارش آن هشت سال طول کشیده، عمیقا بر پیشینه‌ی بودایی اوزکی تکیه دارد و پرسشی بنیادین را مطرح می‌کند: اگر به صداهای خاموش اشیاء اطرافمان گوش دهیم، چه چیزی درباره‌ی رنج، فقدان و معنای زندگی به ما خواهند گفت؟
در قلب داستان، بنی اوه، نوجوانی سیزده‌ساله قرار دارد که پس از مرگ ناگهانی پدرش، دنیای بیرونی‌اش ترک برمی‌دارد و دنیای درونی‌اش صداهایی تازه می‌یابد: او شروع به شنیدن زمزمه‌ی اشیاء خانه می‌کند؛ زمزمه‌هایی که گاه آرامش‌بخش و گاه پریشان‌کننده‌اند. در حالی که مادرش از شدت اندوه به جمع‌آوری و احتکار روی می‌آورد، بنی پناهگاهی برای خود در کتابخانه‌ی محلی می‌یابد؛ جایی که در کنار گروهی از افراد عجیب‌وغریب - از جمله شاعری به نام «باتلمن» و هنرمندی اجرایی به نام «الف» - راهی برای رویارویی دوباره با واقعیت پیدا می‌کند. اما شاید درخشان‌ترین شخصیت داستان، خود کتاب باشد: راوی‌ای دانای کل که دیوار چهارم را می‌شکند، داستان را تفسیر می‌کند و پرسش‌هایی درباره‌ی ماهیت روایت و حقیقت می‌پرسد. این روایت چندصدایی، که از نگاه بنی، کتاب و حتی خود اشیاء روایت می‌شود، بستری فراهم می‌کند برای کاوش در مضامینی عمیق: سوگ و سلامت روان، مصرف‌گرایی و معنای اشیاء، و ناپایداری جهان. مرگ پدر، بنی را تا مرز روان‌پریشی می‌برد و در همان حال، احتکار مادرش به نوعی تلاش ناآگاهانه برای پر کردن خلأ بدل می‌شود. اما تدریجا، از دل همین شکست‌ها، بارقه‌های بهبودی و تاب‌آوری پدیدار می‌شود. اوزکی، الهام‌گرفته از آموزه‌های ذن و به‌ویژه سوترای قلب («شکل، پوچی است؛ پوچی، شکل است»)، نشان می‌دهد که چطور همه چیز در جهان در پیوندی متقابل ساخته می‌شود و هر شیء، هرچند کوچک و پیش‌پاافتاده، می‌تواند داستانی در دل داشته باشد. اشیاء در این رمان فقط پس‌زمینه نیستند؛ آنها صدا دارند، رنج و خاطره را در خود حمل می‌کنند و ما را به بازاندیشی درباره‌ی رابطه‌مان با مصرف‌گرایی و فرهنگ مادی فرامی‌خوانند. کتابخانه در این داستان، نه‌تنها مکانی برای نگهداری کتاب‌ها بلکه فضایی مقدس برای التیام است؛ جایی که داستان‌ها در کنار هم جمع می‌شوند و رنج‌ها، اگرچه محو نمی‌شوند، اما معنای تازه‌ای می‌یابند. در نهایت، اوزکی ما را دعوت می‌کند به شنیدن: شنیدن صداهای درون و بیرون، شنیدن داستان‌هایی که از میان شکست و پوچی می‌گذرند و به معنای تازه‌ای بدل می‌شوند.
«فرم و خلأ» با طنز ظریف، نگاه عمیق به رنج انسانی و بازی با مرزهای واقعیت و خیال، نه‌فقط رمانی درباره‌ی فقدان که اثری درباره‌ی قدرت داستان‌گویی و شفقت است. این کتاب، که برنده‌ی جایزه‌ی زنان برای داستان ۲۰۲۲ شد، هم برای مخاطبان نوجوان و هم برای دوستداران ادبیات جدی، تجربه‌ای متفاوت و به‌یادماندنی است: یادآوری این نکته که گاهی در دل همین پوچی‌ها، می‌توان شکلی تازه از معنا و امید یافت.