هنر شعر، شکل ها و قالب های گوناگونی دارد، و شعر «هایکو» به دلیل ایجاز و ویژگی های منحصربه‌فرد خود، در میان علاقه‌مندان به ادبیات در سراسر جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
«هایکو»، یک قالب شعر ژاپنی است که به موضوعات گسترده‌ای می پردازد، از عشق گرفته تا طبیعت. «هایکو» علاوه بر زادگاه خود، ژاپن، به سایر فرهنگ های جهان نیز وارد شده و بسیاری از نویسندگان بزرگ و شناخته‌شده، استعداد و توانایی های خود را در این قالب هنری آزموده‌اند.
ویژگی‌های هایکو
اشعار «هایکو» معمولا ویژگی هایی مشخص و مرسوم دارند. در این گونه از اشعار، اغلب دو موضوع در قیاس یا تضاد با یکدیگر قرار می گیرند؛ هایکوها معمولا دربردارنده‌ی اشاراتی به فصل ها و طبیعت هستند. همچنین، وجود قافیه در «هایکو» ضروری نیست اما برخی از شاعران، سطر اول اثر خود را قافیه‌دار با سطر سوم آن خلق می کنند، که با توجه به کوتاهی و ایجاز منحصربه‌فرد در این قالب شعر، کار چندان ساده‌ای نیست.
«هایکو» به شکل سنتی، بر دو موضوع یا پدیده تمرکز می کند و در عین حال، نگرشی غیرمنتظره را ارائه می دهد. مانند یک جوک، بخش اول «هایکو» حال و هوای مورد نظر را خلق می کند و بخش دوم نیز، نکته‌ی دلخواه و اغلب غیرمنتظره‌ی اثر را به مخاطبین انتقال می دهد. به عنوان نمونه، این «هایکو» از «موراکامی کیجو» را در نظر بگیریم:
نخستین صبح پاییز:
آینه‌ای که به آن خیره‌ام
چهره‌ی پدرم را نشان می دهد.
در این نمونه، می توانیم ویژگی های ذکر شده در بالا را مشاهده کنیم: دو موضوع ساده که در کنار هم قرار داده شده، اشاره به فصل ها و طبیعت، و ارائه‌ی نگرشی غیرمنتظره در انتها.
همان‌طور که گفته شد، اشاره و پرداختن به طبیعت، یکی از ویژگی های اصلی شعر «هایکو» به شمار می آید. کلمه‌ای مربوط به فصل ها (مثلا برف)، برای مخاطبین مشخص می کند که شعر در حال صحبت در مورد چه زمانی از سال است. شاعرِ «هایکو» به جای گفتنِ این که دیدنِ یک صحنه چه احساسی را در او پدید می آورد، جزئیاتی را به مخاطبین نشان می دهد که باعث شده آن احساس در او شکل بگیرد. اگر مشاهده‌ی آسمانِ بی‌ابر در زمستان باعث شده که شاعر احساس تنهایی کند، توصیف آن منظره از آسمان کافی است تا همان احساس شاعر به مخاطبین انتقال یابد.
در این بخش، به مشخصات هایکوهای مربوط به بخش های مختلف سال (بهار، تابستان، پاییز، زمستان، سال نو) نگاهی کوتاه خواهیم داشت.
هایکوهای بهار
بهار، فصل آغازهای نو است. روز «سال نو» اکنون گذشته و گیاهان و حیوانات دوباره به جنب‌وجوش افتاده‌اند تا جهان پیرامون خود را پر از صدا، رنگ و رایحه کنند. آب و هوا همچنان تغییرات زیادی می کند اما گرمای شدید تابستان هنوز از راه نرسیده است. بسیاری از هایکوهای بهار، این زمان از سال را سرشار از لذت، شادی و آرامش به تصویر می کشند.
علاوه بر این ها، چکاوک ها، گیاهان مختلف، شکوفه های گیلاس، شکوفه های آلو و گل های کاملیا، جایگاهی همیشگی در هایکوهای بهاری داشته‌اند. همچنین، بهار زمانی است که گربه ها جست‌وخیز بیشتری دارند. هایکوهای طنزآمیز بسیاری درباره‌ی گربه های پُرسروصدا وجود دارد که خارج از پنجره‌ی شاعر، بی‌وقفه مشغول لذت بردن از بهار هستند.
هایکوهای تابستان
تابستان، یعنی روزهای گرم و شب های خنک. کرختی در روز و گشت‌وگذارهای شبانه معمولا در مرکز توجه هایکوهای تابستانی قرار دارد. همچنین، این فصل از سال، زمان مهاجرت فاخته های ژاپنی است؛ پرندگانی که شب ها در کوهستان، آوازی عجیب و وهم‌انگیز را سر می دهند.
حشرات نیز حضوری ویژه در هایکوهای تابستانی دارند، و نه فقط کرم های شب‌تاب یا جیرجیرک ها. شاعران «هایکو» به شکل مرسوم، حشرات را با شفقتی به سبک و سیاق «بودا» به تصویر می کشند و نه احساس آزردگی و اذیتی که اغلب افراد نسبت به این موجودات حس می کنند.
هایکوهای پاییز
پاییز، جلوه‌ای بی‌همتا از هنر ژاپنی را به تصویر می کشد. مرگ اغلب در اشعار «هایکو» ذکر نمی شود اما شاعران از غروب های پاییزی برای پرداختن به فناپذیری یا نقص های انسان استفاده کرده‌اند. اما تنها نشستن و غصه خوردن، تنها ویژگی هایکوهای پاییزی نیست. کهکشان راه شیری در پاییز، بیش از سایر زمان ها در سال قابل رؤیت است. ماه که همیشه حضوری قابل‌توجه در اشعار «هایکو» داشته است، بارزترین نمادِ این فصل به حساب می آید.
هم اشعار چینی و هم ژاپنی، پرداخت های زیادی به صدای حشرات در غروب های پاییزی داشته‌اند. شعر «هایکو»، مترسک ها و گل های گوناگون، به خصوص گل های داوودی، را نیز به نمادهای این فصل تبدیل کرده است.
هایکوهای زمستان
واضح است که مشخص‌ترین ویژگی فصل زمستان، سرمای هوا است. حتی وقتی برف نمی بارد، همه چیز بیش از پیش تک‌رنگ و بی‌روح جلوه می کند. برف، مانند شکوفه های گیلاسِ زمستان است که همه جا حضور دارد و همه چیز را می پوشاند. در هایکوهای زمستانی، شاخه های درهم‌تنیده و مزارع خالی به چشم می خورد، و به غیر از ماهی ها، جغدها، عقاب ها و پرندگان آبزی، نشانه های اندکی از زندگی وجود دارد.
زمستان در تقویم قمری (مانند خورشیدی)، پایان سال به حساب می آید و این احساس قطعیت و فرجام، در بسیاری از اوقات راه خود را به هایکوهای زمستانی باز کرده است.
هایکوهای سال نو
پیش از رقم خوردن رویدادهای «اصلاحات مِیجی» که به دگرگونی های بزرگی در ساختار سیاسی و اجتماعی ژاپن منجر شد، تقویم ژاپنی به جای هماهنگی با سال‌شمار میلادی، از «تقویم قمری چینی» پیروی می کرد—به این معنا که فرا رسیدن سال نو، درست در فاصله‌ی میان زمستان و بهار رقم می خورد. در این زمان از سال، درختان آلو در حال شکوفه دادن هستند و آسمان نیز، رنگ فیروزه‌ای خود را دوباره به نمایش می گذارد.
به شکل مرسوم، صبح روز سال نو، آغاز سال جدید در نظر گرفته می شود و تجربه‌ی دوباره‌ی پدیده هایی آشنا همچون باد بهاری، آب های جاری و ابرهای پراکنده، اهمیت زیادی در هایکوهای سال نو دارد.
«ماتسوئو باشو»، شاعر افسانه‌ای هایکو
«ماتسوئو باشو» یکی از برجسته‌ترین و پرکارترین شاعران در تاریخ شعر «هایکو» به شمار می آید. او در سراسر عمر خود، بیش از هزار «هایکو» خلق کرد و اثر ماندگارش با نام «مسیر باریک به ژرفای شمال»، همچنان به عنوان مشهورترین مجموعه شعر «هایکو» در ژاپن، مخاطبین را به خود جذب می کند.
اشعار او که در اصل به زبان ژاپنی نوشته شده‌اند، به زبان های بسیار زیادی ترجمه شده و در اختیار علاقه‌مندان به هنر شعر در سراسر جهان قرار گرفته است. چند شعر «هایکو» را از این شاعر افسانه‌ای با هم می خوانیم:
علف های تابستان،
تمام آنچه به جا مانده
از رویاهای یک سرباز.
بر شاخه‌ای لخت
کلاغی نشسته،
غروب پاییز.
قطعِ یک درخت
و خیرگی به انتهای بریده،
ماهِ امشب.
پلِ الواربند،
تاک های پیچک‌پوش،
تنگِ هم برای زیستن.
چگونه هایکو بنویسیم
نوشتن اشعار «هایکو»، کاری بسیار لذت‌بخش است. با این که نوشتن این قالب شعر شاید کاری راحت به نظر برسد، اما شاعران در طول تاریخ از راهکارهای مشخصی پیروی کرده‌اند تا هایکوهای بهتری بیافرینند. در این بخش، برخی از این راهکارها را با هم مرور می کنیم.
توجه به طبیعت
منبع الهام بسیاری از هایکوها، اشیا و پدیده های طبیعی و دنیای پیرامون از جمله درخت ها، سنگ ها، کوه ها و گل ها هستند. به منظور ایده گرفتن برای خلق «هایکو»، وقت گذراندن در طبیعت (مثلا قدم زدن در پارک یا رفتن به جنگل و کوهستان و دریا) می تواند بسیار کمک‌کننده باشد. شاعر «هایکو»، علاوه بر وقت گذراندن در طبیعت، همه چیز را به دقت مشاهده می کند تا ایده‌ای برای خلق اثر بیاید. اما اگر وقت گذراندن در طبیعت برای ما امکان‌پذیر نیست، می توان به عکس ها و آثار هنریِ مربوط به مکان های طبیعی اکتفا کرد.
تمرکز بر یک فصل یا یک رویداد فصلی
همان‌طور که توضیح داده شد، فصل ها نقشی ویژه را در این قالب شعر ایفا می کنند. همچنین می توان به یک رویداد طبیعی که در فصلی مشخص از سال اتفاق می افتد—مانند شکوفه دادن گیاهان در بهار، یا یخ بستن مسیرها در زمستان—پرداخت. هایکوهای فصلی، اغلب بر جزئیاتی مشخص درباره‌ی فصلِ مورد نظر خود تمرکز می کنند و نام آن فصل را نیز در شعر می آورند. نوشتن «هایکو» درباره‌ی یک فصل می تواند راهی جذاب برای توصیف جزئیاتِ مورد علاقه‌ی ما درباره‌ی آن زمان از سال باشد.
انتخاب اشیا یا اشخاص به عنوان سوژه
لزومی ندارد که همه‌ی هایکوها درباره‌ی طبیعت یا فصل ها باشند؛ بلکه می توانیم یک شیء یا شخص را به عنوان منبع الهام یا سوژه‌ی اثر خود انتخاب کنیم. شاید بخواهیم یک هایکوی طنزآمیز در مورد حیوان خانگی خود بنویسیم یا اثری در مورد اسباب‌بازی مورد علاقه‌مان در دوران کودکی خلق کنیم.
خواندن نمونه‌های «هایکو»
برای رسیدن به درکی بهتر از این قالب هنری، می توانیم هایکوهایی را بخوانیم که شناخته‌شده هستند و نمونه های برتر در این قالب در نظر گرفته می شوند. چه در کتاب ها و چه در سایت های اینترنتی، هایکوهای جذاب زیادی وجود دارند که در انتظار ما هستند.
تبدیل ایده به شعر
پس از این که ایده‌ی مورد نظر خود را پیدا کردیم، برای خلق «هایکو» می توانیم از این توصیه ها پیروی کنیم:
- دو سطر نخست را بدون توجه به تعداد هجاها بنویسید.
- سطر سوم را به گونه‌ای بنویسید که کاملا غافلگیرکننده به نظر برسد، و درباره‌ی چیزی متفاوت از دو سطر نخست باشد.
- حالا به سه سطر توجه کنید. آیا ترکیب این دو بخشِ به‌ظاهر غیرمرتبط، رابطه‌ای غافلگیرکننده را در ذهن خلق می کند؟ آیا ایده های غیرمنتظره‌ای در خود دارد؟
- اثر را بازنویسی کنید، و با اضافه کردن ایده ها یا نگرش های مختلف، تغییراتی را در آن به وجود آورید.
- «هایکو» را بلند بخوانید و به آهنگ کلمات خود دقت کنید. اگر واژه‌ای با سایر کلمات ناهماهنگ به نظر می رسد یا وقفه‌ای در ضرباهنگِ شعر ایجاد می کند، سعی کنید که آن را تغییر دهید.
در پایان باید گفت که شعر «هایکو» به دلیل کوتاهی منحصربه‌فرد و خلق تصاویر ماندگار در ذهن، می تواند دریچه‌ای شگفت‌انگیز رو به جهانِ وسیع و گوناگونِ قالب های شعر باشد، و هم علاقه‌مندان به این هنر و هم افراد ناآشناتر با آن را در دنیایی سرشار از سادگی، ژرفا، رنگ و اندیشه غرق کند.
خرید آثار مربوط به هایکو
