کتاب واقعیت نمایی و بداهت

کتاب «واقعیت‌نمایی و بداهت: تأویل‌های ژان‌لوک نانسی از سینمای کیارستمی» نوشته‌ی منوچهر دین‌پرست منتشر شده، اثری است که در مرز میان فلسفه و سینما حرکت می‌کند و می‌کوشد پلی میان اندیشه‌های ژرف یک فیلسوف معاصر فرانسوی و جهان تصویری سینمای ایران، به‌ویژه آثار عباس کیارستمی، برقرار سازد. این کتاب با نگاهی تحلیلی و تأویلی، هم به مخاطبان علاقه‌مند به نظریه‌ی فلسفی هنر پیشنهاد می‌شود و هم به کسانی که می‌خواهند سینمای کیارستمی را در سطحی فراتر از روایت‌های زیبایی‌شناسانه‌ی متداول تجربه کنند.
دین‌پرست در این کتاب از اندیشه‌های ژان‌لوک نانسی، فیلسوفی که همواره نسبت به نسبت بدن، تصویر، واقعیت و حضور حساس بوده، بهره می‌گیرد تا نوعی خوانش تازه از کیارستمی ارائه دهد. او به این پرسش بنیادین می‌پردازد که واقعیت در آثار کیارستمی چگونه در برابر دوربین ظاهر می‌شود و بداهت یا همان بی‌واسطگی تجربه‌ی زیسته چه نسبتی با زبان سینما پیدا می‌کند. این کتاب نشان می‌دهد که کیارستمی نه صرفا به‌عنوان فیلمسازی شاعر یا ناتورالیست، بلکه به‌مثابه هنرمندی که به پرسش از «چیستی واقعیت» گره خورده است، قابل تأمل است. در اینجا مفاهیم فلسفی نانسی چون «بودن-با»، «گشودگی»، و «هم‌زمانی حضور و غیاب» به مثابه کلیدهایی برای فهم لایه‌های پنهان فیلم‌های کیارستمی عمل می‌کنند. از منظر سبکی، متن دین‌پرست نثری تحلیلی و در عین حال روان دارد؛ او کوشیده است اصطلاحات دشوار فلسفی را به نحوی در بستر تحلیل سینمایی وارد کند که خواننده هم با فلسفه‌ی نانسی آشنا شود و هم با جهان فیلم‌های کیارستمی پیوندی تازه برقرار کند. برخلاف بسیاری از نوشته‌های فلسفه‌ی سینما که معمولا انتزاعی باقی می‌مانند، این اثر به‌خوبی توانسته میان مثال‌های عینی از صحنه‌ها و فیلم‌های کیارستمی و ایده‌های فلسفی رابطه‌ای روشن ایجاد کند. به همین دلیل خواننده در حین مطالعه، همزمان درگیر تجربه‌ی زیبایی‌شناسانه و تأمل فلسفی می‌شود. مضمون اصلی کتاب حول این ایده می‌گردد که سینما، به‌ویژه در کار کیارستمی، جایی است برای به نمایش درآمدن واقعیت، اما نه واقعیتی از پیش موجود و تثبیت‌شده، بلکه واقعیتی که در خود عمل فیلم‌سازی پدیدار می‌شود. کیارستمی با استفاده از بداهت، با حذف تزئینات و با اتکا به ساده‌ترین عناصر زندگی روزمره، لحظه‌هایی می‌آفریند که در آن‌ها جهان بی‌واسطه بر ما گشوده می‌شود. نانسی در خوانش دین‌پرست از این لحظه‌ها به‌عنوان تجربه‌هایی یاد می‌کند که میان بودن و نبودن، حضور و غیاب، واقعیت و خیال در نوسان‌اند. این درک تازه از سینمای کیارستمی می‌تواند برای مخاطبانی که پیش‌تر تنها به وجه شاعرانه یا واقع‌گرایانه‌ی آثار او توجه داشتند، افقی دیگرگون بگشاید. پیشینه‌ی نویسنده نیز در ارزش کتاب موثر است. منوچهر دین‌پرست از پژوهشگران جدی حوزه‌ی فلسفه‌ی معاصر و زیبایی‌شناسی است که پیش‌تر هم آثاری درباره‌ی فیلسوفان اروپایی و نسبت آنان با هنر منتشر کرده است. او در این کتاب به‌خوبی نشان می‌دهد که آشنایی‌اش با فلسفه‌ی قاره‌ای به او امکان داده تا با زبانی دقیق اما غیرسنگین، ایده‌های نانسی را به خوانندگان فارسی‌زبان منتقل کند و آن‌ها را در گفت‌وگویی سازنده با سینمای ایران قرار دهد. بازخورد چنین اثری نیز در فضای فکری و هنری ایران قابل توجه است. از یک سو، علاقه‌مندان به سینمای کیارستمی آن را فرصتی برای تعمیق تجربه‌ی تماشای فیلم‌ها می‌دانند، و از سوی دیگر، کسانی که دغدغه‌ی فلسفه دارند با نمونه‌ای مواجه می‌شوند که نشان می‌دهد چگونه ایده‌های انتزاعی می‌توانند در بستر هنر و فرهنگ بومی فعلیت یابند. افزون بر این، اثر دین‌پرست نمونه‌ای موفق از گشودن راه گفت‌وگو میان فلسفه‌ی معاصر اروپایی و هنر ایرانی است، راهی که کمتر پیموده شده و می‌تواند به غنای هر دو حوزه بینجامد.
در نهایت، «واقعیت‌نمایی و بداهت» تنها کتابی در حوزه‌ی نقد سینما نیست، بلکه متنی است که خواننده را به بازاندیشی در باب چیستی واقعیت، نقش تصویر و امکان‌های بداهت در هنر دعوت می‌کند. این کتاب همان‌قدر که می‌تواند برای دانشجویان فلسفه و مطالعات سینما مرجعی ارزشمند باشد، برای هر علاقه‌مندی به سینمای کیارستمی نیز پنجره‌ای تازه به روی آثار او می‌گشاید. دین‌پرست با یکپارچه‌سازی اندیشه‌های نانسی و جهان کیارستمی، نشان می‌دهد که چگونه می‌توان از خلال تأویل‌های فلسفی، تجربه‌ای تازه از هنر داشت؛ تجربه‌ای که مرز میان دیدن و اندیشیدن را در هم می‌شکند و ما را به جایی می‌برد که واقعیت، همان‌طور که هست، در بداهت خود آشکار می‌شود.