کتاب مزدا پرستی در ایران قدیم

کتاب «مزدا پرستی در ایران قدیم» که در اوایل قرن بیستم توسط آرتور ای. کریستین سن، ایران‌شناس نامدار دانمارکی، نوشته شده است، پژوهشی جامع و دقیق درباره‌ تاریخ مذهبی پیش از اسلام ایران به شمار می‌رود؛ اثری که با نگاهی عمیق به منابع فارسی میانه، متون اوستایی و کتیبه‌های باستانی، تصویری منسجم از تحولات اعتقادی و آیینی پیرامون اهورامزدا ارائه می‌دهد. کریستین سن در این کتاب، تلاش می‌کند از دل شواهد پراکنده و روایت‌های اساطیری و تاریخی، روایتی یکپارچه از چگونگی برآمدن، گسترش و نهایتا تثبیت پرستش اهورامزدا در مرکز نظام اعتقادی ایران باستان بازسازی کند؛ تلاشی که نه‌تنها به تاریخ ادیان که به فهم سیاست، فرهنگ و هویت ایرانیان پیش از اسلام نیز گره می‌خورد.
در متن کتاب، کریستین سن مسیر پر پیچ و خم مزدایسم را از دوران نخستین عصر آهن دنبال می‌کند؛ دورانی که در آن اهورامزدا در کنار خدایان دیگر پانتئون ایرانی جای داشت و نماد خرد و نظم کیهانی بود. او با دقت نشان می‌دهد که چگونه ظهور زرتشت تحولی عمیق در این ساختار پدید آورد: اهورامزدا به خدای یگانه و سرچشمه‌ی همه‌ی خوبی‌ها ارتقا یافت، و جهان‌بینی دوگانه‌ی خیر و شر (اسپنتا در برابر انگره) بنیان اعتقادی نوینی بنا گذاشت که بعدها به ستون فقرات دین زرتشتی بدل شد. کریستنسن ضمن تحلیل این تغییر الهیاتی، پیوند آن را با ساخت قدرت در دوران هخامنشی و ساسانی بررسی می‌کند؛ از نقش برجسته‌های معروف چون تاج‌گذاری اردشیر اول گرفته تا کتیبه‌ی بهستون داریوش بزرگ که در آن مشروعیت سلطنتی مستقیما از سوی مزدا اعلام می‌شود. نثر کتاب با وجود تکیه‌ی فراوان بر داده‌های باستان‌شناختی و زبان‌شناسی، لحنی روایت‌گرانه و روشن دارد و از ترکیب داده‌های تاریخی، تحلیل اسطوره‌ای و شواهد مادی برای جان‌بخشیدن به گذشته بهره می‌گیرد. خواننده در این مسیر با شبکه‌ی گسترده‌ای از نمادها و آیین‌ها آشنا می‌شود: آتش و نور که تجلی آشا (حقیقت و نظم) در آیین زرتشتی هستند؛ فراوهار که در معماری و هنر به‌عنوان نمادی از پیوند میان امر قدسی و قدرت شاهانه حضور دارد؛ و نقش بی‌بدیل طبقه‌ی موبدان که حافظ پیوستگی آیینی و آموزش‌های دینی بودند، حتی در دل تحولات سیاسی و چالش‌های بیرونی. کریستین سن در این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه عبادت مزدا تنها یک عقیده‌ی شخصی یا آیینی بسته نبود؛ بلکه نیرویی بود که هویت ملی، انسجام سیاسی و مشروعیت قدرت سلطنتی را تغذیه می‌کرد و ایران را در برابر نفوذ فرهنگی و نظامی بیگانگان پایدار نگه می‌داشت. این تلاقی دین و سیاست، آیین و حاکمیت، وجهی از تمدن ایران را آشکار می‌کند که نه‌تنها گذشته‌ی آن که درک امروز ما از پیوند دین و فرهنگ ایرانی را نیز روشن‌تر می‌سازد.
کتاب «مزدا پرستی در ایران قدیم» در کنار دیگر آثار کریستین سن، امروز هم منبعی معتبر و الهام‌بخش برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ ایران باستان و مطالعات تطبیقی ادیان است؛ اثری که با نگاه موشکافانه، روایت‌پردازی دقیق و پیوند میان اسطوره، تاریخ و الهیات، نشان می‌دهد چگونه اهورامزدا به قلب هویت و فرهنگ ایرانی راه یافت و قرن‌ها الهام‌بخش ماند.