کتاب تاریخچه آواشناسی و سهم ایرانیان

کتاب «تاریخچه آواشناسی و سهم ایرانیان» اثر سید مهدی سمائی، تلاشی پژوهشی برای تحلیل نقش ایران در شکل‌گیری و تکامل علم آواشناسی است. این کتاب به بررسی مسیر رشد علم آواشناسی (فونتیک و فونولوژی) از آغاز در تمدن‌های مختلف تا دوران معاصر می‌پردازد و در این میان، تأکید ویژه‌ای بر سهم ایرانیان در این عرصه دارد. نویسنده ضمن تحلیل مکاتب قدیمی همچون یونان، هند و جهان اسلام، و همچنین انتقال آواشناسی به اروپا، نشان می‌دهد که چگونه محققان ایرانی در دوره‌های قاجار و پهلوی، پایه‌های علمی تحلیل صدا را در متون فارسی و آموزش زبان بنا کردند. کتاب در پنج بخش عمده تنظیم شده که در هر یک، هم بررسی تاریخی و هم تحلیل انتقادی ارائه می‌شود.
کتاب در پنج بخش اصلی تقسیم‌بندی شده است که به ترتیب به تاریخچه آواشناسی در تمدن‌های بنیانی، ورود آواشناسی نوین به ایران، مکاتب و روش‌های آواشناسی، مطالعات میدانی و گویش‌های ایرانی، و در نهایت، چشم‌اندازها و پیشنهادها پرداخته است. هر بخش از این کتاب، هم به ارائه اطلاعات تاریخی و هم به تحلیل انتقادی و روش‌شناختی اختصاص دارد. در بخش اول، نویسنده به ریشه‌های نخستین آواشناسی در تمدن‌های هند و یونان باستان اشاره می‌کند و نقش قرائت متون مذهبی در شکل‌گیری مفاهیم صوتی را بررسی می‌کند. سپس در بخش دوم، به آواشناسی در جهان اسلام می‌پردازد و علما و متون مهم فارسی و عربی همچون ابن سینا، فارابی و سیوطی را معرفی می‌کند. در این بخش، تأثیر این نظریات بر دستور زبان فارسی و نحوه انتقال آن‌ها به زبان‌های دیگر مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بخش سوم، مسیر ورود آواشناسی نوین به ایران و ترجمه متون اروپایی در عصر قاجار مورد توجه قرار می‌گیرد. این بخش به تأسیس کرسی‌های آموزشی در دارالفنون و نقش استادانی مانند دکتر حسین الهی قمشه‌ای و دکتر جمشید پژویان در شکل‌گیری رشته‌های زبان‌شناسی و آواشناسی در دانشگاه تهران می‌پردازد. بخش چهارم کتاب به بررسی رویکردهای مختلف در آواشناسی می‌پردازد و شامل فصولی درباره‌ی روش‌های آواشناسی تجربی و نظری است. در این قسمت، تکنیک‌های آزمایشگاهی و دستگاه‌های صداسنجی و فونوگراف بررسی می‌شود، همچنین تأثیر مدرسه فونولوژی هلندی و کاربرد جامعه‌شناسی زبان در تحلیل آواها نیز مطرح می‌شود. در بخش پنجم، به مطالعات میدانی و گویش‌های ایرانی پرداخته می‌شود. نویسنده در این بخش از پیمایش‌های میدانی در مناطق مختلف ایران همچون مازندران، خوزستان و کرمان و مستندسازی صوتی و تحلیل طیفی آواهای مختلف سخن می‌گوید. همچنین در فصل‌های پایانی به اهمیت آواشناسی در تعلیم زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان و کاربردهای آن در طراحی سیلابس‌های آموزشی اشاره می‌شود.
در بخش پایانی، نویسنده به فناوری‌های نوین همچون پردازش گفتار ماشینی و هوش مصنوعی در تشخیص صوت پرداخته و چالش‌ها و فرصت‌ها در این زمینه‌ها را در ایران بررسی می‌کند. همچنین راهبردهایی برای تقویت زیرساخت‌های آواشناسی و ایجاد آزمایشگاه‌های تخصصی و ارتباط با صنعت صوت ارائه می‌دهد.
کتاب «تاریخچه آواشناسی و سهم ایرانیان» به دلیل تلفیق تاریخ‌نگاری با تحلیل‌های روش‌شناختی، می‌تواند مرجعی ارزشمند برای پژوهشگران، دانشجویان و کارشناسان در حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی، تاریخ علم و آموزش زبان باشد. این کتاب با ارائه پیشنهادهای کاربردی و تحلیل‌های دقیق، افق‌های نوینی در مطالعات صوت و گفتار در ایران می‌گشاید. باوجود پیچیدگی‌های فنی در برخی فصول، ارزش پژوهشی این اثر بسیار بالا است و می‌تواند به توسعه‌ی زیرساخت‌های آواشناسی و زبان‌شناسی در ایران کمک کند.