کتاب تنگناها
نویسنده:
ژاک دریدا
معرفی کتاب تنگناها
کتاب «تنگناها»(آپوریاس) نوشته فیلسوف برجسته فرانسوی، ژاک دریدا، اولین بار در سال ۱۹۹۳ به زبان فرانسوی منتشر شد. این متن، در چارچوب فلسفه قاره‌ای و مکتب ساختارشکنی قرار می‌گیرد و با سبکی متراکم، موجز و خودپرسشگرانه، در مرزهای پدیدارشناسی، اخلاق و مفهوم مرگ به کاوش می‌پردازد.
در «تنگناها»، دریدا مسئله مرگ را - به ویژه دشواری و حتی ناممکن بودن تجربه مستقیم مرگ خود - از منظر فلسفه هایدگر و سنت پدیدارشناسی به چالش می‌کشد. اصطلاح «آپوریا» که به معنای بن‌بست یا سردرگمی است، به موقعیت‌هایی اشاره دارد که تفکر با پارادوکس‌ها و انسدادهای عمیق روبه‌رو می‌شود. دریدا مرگ خود فرد را که همواره «در راه است» و هرگز مستقیما زیسته نمی‌شود، از مرگ دیگری که امکان مشاهده آن وجود دارد اما هرگز کاملا قابل «اشغال» نیست، تمایز می‌دهد. از این منظر، او به پرسش بنیادی می‌پردازد که آیا مرگ به راستی «رویداد» یا «دستاورد» فرد است، چنان‌که هایدگر می‌گوید، یا این دیگری است که ماهیت مرگ را شکل می‌دهد؛ امری غیاب‌یافته، ناممکن برای درک کامل و عامل مختل‌کننده مالکیت کامل بر خود. دریدا همچنین مفهوم «انتظار» را هم از منظر زمانی و هم رابطه‌ای بررسی می‌کند: ما در انتظار مرگ خودیم و در عین حال در آستانه مرگ، منتظر دیگری هستیم. مضامین اصلی کتاب شامل مباحثی چون پارادوکس در تجربه و مفهوم‌سازی مرگ، رابطه با دیگری و محدودیت‌های آن، مرزهای پدیدارشناسی در برابر آنچه نمی‌تواند تجربه یا توصیف شود، و ابعاد اخلاقی سوگواری و مسئولیت نسبت به فقدان دیگری است. تنش میان مرگ به عنوان آینده‌ای اجتناب‌ناپذیر و نیز به مثابه غیاب همزمان در زمان حال، از نکات ظریف و مهم این متن به شمار می‌آید. در «تنگناها»، به جای شخصیت‌های داستانی، «عاملان» فلسفی آن مخاطبان حوزه‌های فلسفه مرگ، پدیدارشناسی و نظریه ادبی هستند. مارتین هایدگر به عنوان محور نقد و نقطه شروع بحث دریدا نقش مهمی دارد، همچنین بازخوانی افلاطون و ارسطو درباره محدودیت‌های دانش و مرگ در متن حاضر دیده می‌شود. صدای خود دریدا، که هم مفسر و هم شرکت‌کننده است، به گونه‌ای متن را به یک گفتگوی درونی فلسفی بدل می‌کند. از نظر دریافت، «تنگناها» یکی از آثار متأخر دریدا شمرده می‌شود که نسبت به متون پیشین، متمرکزتر و کمی قابل فهم‌تر است، هرچند پیچیدگی‌های مفهومی آن همچنان چالشی جدی برای خوانندگان محسوب می‌شود. این کتاب در محافل فلسفی، ادبی و مطالعات پدیدارشناسی به عنوان نمونه‌ای برجسته از ساختارشکنی در حوزه مرگ و اخلاق ارزیابی شده است. برخی منتقدان بر آنند که کتاب بیش از حد به مفاهیم هایدگر وابسته است و از این رو در مقایسه با دیگر آثار دریدا مانند اشباح مارکس یا هدیه مرگ دامنه کمتری دارد. با وجود این نقدها، «تنگناها» به عنوان متن کلیدی در سمینارهای تحصیلات تکمیلی فلسفه مرگ، نظریه ادبی و اخلاق تدریس می‌شود و همچنان الهام‌بخش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در این حوزه‌ها است.
در «تنگناها»، دریدا مسئله مرگ را - به ویژه دشواری و حتی ناممکن بودن تجربه مستقیم مرگ خود - از منظر فلسفه هایدگر و سنت پدیدارشناسی به چالش می‌کشد. اصطلاح «آپوریا» که به معنای بن‌بست یا سردرگمی است، به موقعیت‌هایی اشاره دارد که تفکر با پارادوکس‌ها و انسدادهای عمیق روبه‌رو می‌شود. دریدا مرگ خود فرد را که همواره «در راه است» و هرگز مستقیما زیسته نمی‌شود، از مرگ دیگری که امکان مشاهده آن وجود دارد اما هرگز کاملا قابل «اشغال» نیست، تمایز می‌دهد. از این منظر، او به پرسش بنیادی می‌پردازد که آیا مرگ به راستی «رویداد» یا «دستاورد» فرد است، چنان‌که هایدگر می‌گوید، یا این دیگری است که ماهیت مرگ را شکل می‌دهد؛ امری غیاب‌یافته، ناممکن برای درک کامل و عامل مختل‌کننده مالکیت کامل بر خود. دریدا همچنین مفهوم «انتظار» را هم از منظر زمانی و هم رابطه‌ای بررسی می‌کند: ما در انتظار مرگ خودیم و در عین حال در آستانه مرگ، منتظر دیگری هستیم. مضامین اصلی کتاب شامل مباحثی چون پارادوکس در تجربه و مفهوم‌سازی مرگ، رابطه با دیگری و محدودیت‌های آن، مرزهای پدیدارشناسی در برابر آنچه نمی‌تواند تجربه یا توصیف شود، و ابعاد اخلاقی سوگواری و مسئولیت نسبت به فقدان دیگری است. تنش میان مرگ به عنوان آینده‌ای اجتناب‌ناپذیر و نیز به مثابه غیاب همزمان در زمان حال، از نکات ظریف و مهم این متن به شمار می‌آید. در «تنگناها»، به جای شخصیت‌های داستانی، «عاملان» فلسفی آن مخاطبان حوزه‌های فلسفه مرگ، پدیدارشناسی و نظریه ادبی هستند. مارتین هایدگر به عنوان محور نقد و نقطه شروع بحث دریدا نقش مهمی دارد، همچنین بازخوانی افلاطون و ارسطو درباره محدودیت‌های دانش و مرگ در متن حاضر دیده می‌شود. صدای خود دریدا، که هم مفسر و هم شرکت‌کننده است، به گونه‌ای متن را به یک گفتگوی درونی فلسفی بدل می‌کند. از نظر دریافت، «تنگناها» یکی از آثار متأخر دریدا شمرده می‌شود که نسبت به متون پیشین، متمرکزتر و کمی قابل فهم‌تر است، هرچند پیچیدگی‌های مفهومی آن همچنان چالشی جدی برای خوانندگان محسوب می‌شود. این کتاب در محافل فلسفی، ادبی و مطالعات پدیدارشناسی به عنوان نمونه‌ای برجسته از ساختارشکنی در حوزه مرگ و اخلاق ارزیابی شده است. برخی منتقدان بر آنند که کتاب بیش از حد به مفاهیم هایدگر وابسته است و از این رو در مقایسه با دیگر آثار دریدا مانند اشباح مارکس یا هدیه مرگ دامنه کمتری دارد. با وجود این نقدها، «تنگناها» به عنوان متن کلیدی در سمینارهای تحصیلات تکمیلی فلسفه مرگ، نظریه ادبی و اخلاق تدریس می‌شود و همچنان الهام‌بخش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در این حوزه‌ها است.
درباره ژاک دریدا
ژاک دِریدا (به فرانسوی: Jacques Derrida) (زاده ۱۵ ژوئیه ۱۹۳۰ - درگذشته ۸ اکتبر ۲۰۰۴) فیلسوف الجزایری‌تبار فرانسوی و پدیدآورندهٔ فلسفهٔ واسازی است. تئوری‌های وی در فلسفه پست مدرن و نقد ادبی تأثیر فراوانی گذاشت. ژاک دریدا در ۱۵ ژوئیه ۱۹۳۰ در البیار نزدیک الجزایر و در خانواده‌ای یهودی به دنیا آمد.
او یک بار ازدواج کرد و یک زندگی خانوادگی را تا آخر عمر حفظ کرد. ژاک دریدا، با جنبشی که بنام واسازی شناخته شده، نزدیکی و پیوندی تنگاتنگ دارد. هدف اصلی او در واقع خنثی کردن چیزی است که خود آن را عقل‌مداری [کلام محوری/ لوگوس محوری] (logocentrism) (یا حاکمیت عقل) خوانده‌است. دریدا این باور ساختارگرایان را که معنا در ذات متن است، رد می‌کند. او نمی‌پذیرد که واژگان حامل و بارور معنایند. بلکه بر آن است که، واژگان تنها به واژگان دیگر اشاره دارند. معنا وابسته به داننده است و نه متن، و زمانی بروز می‌یابد که مفسر با متن به گفتگو در آید. پس دلایلی بنیادی که بتوان بدان‌ها تکیه کرد وجود ندارد. دریدا فرد را وامی‌دارد تا از اندیشه واقعیت متعالی دست بشوید و به جای آن روی متن متمرکز شود. آنچنان که متن خود به گونه مستقیم با شخص از در سخن در آید. وان هوزر (vanhoozer)، ارج و وزن چنین نظری را ارزیابی کرده و می‌گوید: «دریدا به توانایی عقل در دست‌یابی به یک استنتاج کلی، یعنی توضیح جهان از منظر واقعیت شک دارد. دریدا یک خنثاگر و یک ضدساختار است و پیوند میان زبان و واقعیت را رد می‌کند. یعنی چیزی که مورد اعتقاد فلسفه غرب است و از نگاه این فلسفه توان آشکار کردن حقیقت را دارد».
وی که از عرصهٔ پدیدارشناسی (فلسفه) به ساختارگرایی و واسازی نزدیک شد با دیدگاه‌هایش دربارهٔ زبان، دانش و معنا و به ویژه ماهیت متن مورد توجه ارتباط‌شناسان قرار گرفت. او شاگرد نهضت ساختارگرایی و اندیشه‌های پساساختارگرایی میشل فوکو بود و با نقدی که بر این اندیشه و بیشتر از جنبه نشانه‌شناسی وارد نمود مورد توجه محافل نقد ادبی و جامعه پست مدرن دانشگاهی آمریکا قرار گرفت. دریدا در آثارش فاصله بین فلسفه و ادبیات را کاهش داد و به عنوان یک منتقد ادبی قدرتمند هم شناخته شد.
مشهورترین اصطلاح دریدا Déconstruction است که آن را در فارسی به واسازی، شالوده‌شکنی، بن‌فکنی و ساخت‌گشایی ترجمه کرده‌اند. البته واژه ساختار در این اصطلاح نباید با اصطلاح فلسفی ساختار به معنی Structure در عبارت‌های ساختارگرایی و پساساختارگرایی یکسان تصور شود. Déconstruction در زبان‌های دیگر معمولاً ترجمه نشده و با همان املای فرانسوی به کار می‌رود که دریدا آن را به مفهوم از نو بنا نهادن (ویران کردن و در عین حال ساختن) به کار برده‌است. دریدا در نامه به دوست ژاپنی خود پروفسور ایزوتسو دربارهٔ ترجمهٔ Déconstruction به ژاپنی توضیح می‌دهد. باید در نظر داشت که دریدا می‌گوید که Déconstruction نه یک کلمه است نه یک مفهوم؛ بنابراین در مورد استفادهٔ آن باید بسیار دقت کرد.
او یک بار ازدواج کرد و یک زندگی خانوادگی را تا آخر عمر حفظ کرد. ژاک دریدا، با جنبشی که بنام واسازی شناخته شده، نزدیکی و پیوندی تنگاتنگ دارد. هدف اصلی او در واقع خنثی کردن چیزی است که خود آن را عقل‌مداری [کلام محوری/ لوگوس محوری] (logocentrism) (یا حاکمیت عقل) خوانده‌است. دریدا این باور ساختارگرایان را که معنا در ذات متن است، رد می‌کند. او نمی‌پذیرد که واژگان حامل و بارور معنایند. بلکه بر آن است که، واژگان تنها به واژگان دیگر اشاره دارند. معنا وابسته به داننده است و نه متن، و زمانی بروز می‌یابد که مفسر با متن به گفتگو در آید. پس دلایلی بنیادی که بتوان بدان‌ها تکیه کرد وجود ندارد. دریدا فرد را وامی‌دارد تا از اندیشه واقعیت متعالی دست بشوید و به جای آن روی متن متمرکز شود. آنچنان که متن خود به گونه مستقیم با شخص از در سخن در آید. وان هوزر (vanhoozer)، ارج و وزن چنین نظری را ارزیابی کرده و می‌گوید: «دریدا به توانایی عقل در دست‌یابی به یک استنتاج کلی، یعنی توضیح جهان از منظر واقعیت شک دارد. دریدا یک خنثاگر و یک ضدساختار است و پیوند میان زبان و واقعیت را رد می‌کند. یعنی چیزی که مورد اعتقاد فلسفه غرب است و از نگاه این فلسفه توان آشکار کردن حقیقت را دارد».
وی که از عرصهٔ پدیدارشناسی (فلسفه) به ساختارگرایی و واسازی نزدیک شد با دیدگاه‌هایش دربارهٔ زبان، دانش و معنا و به ویژه ماهیت متن مورد توجه ارتباط‌شناسان قرار گرفت. او شاگرد نهضت ساختارگرایی و اندیشه‌های پساساختارگرایی میشل فوکو بود و با نقدی که بر این اندیشه و بیشتر از جنبه نشانه‌شناسی وارد نمود مورد توجه محافل نقد ادبی و جامعه پست مدرن دانشگاهی آمریکا قرار گرفت. دریدا در آثارش فاصله بین فلسفه و ادبیات را کاهش داد و به عنوان یک منتقد ادبی قدرتمند هم شناخته شد.
مشهورترین اصطلاح دریدا Déconstruction است که آن را در فارسی به واسازی، شالوده‌شکنی، بن‌فکنی و ساخت‌گشایی ترجمه کرده‌اند. البته واژه ساختار در این اصطلاح نباید با اصطلاح فلسفی ساختار به معنی Structure در عبارت‌های ساختارگرایی و پساساختارگرایی یکسان تصور شود. Déconstruction در زبان‌های دیگر معمولاً ترجمه نشده و با همان املای فرانسوی به کار می‌رود که دریدا آن را به مفهوم از نو بنا نهادن (ویران کردن و در عین حال ساختن) به کار برده‌است. دریدا در نامه به دوست ژاپنی خود پروفسور ایزوتسو دربارهٔ ترجمهٔ Déconstruction به ژاپنی توضیح می‌دهد. باید در نظر داشت که دریدا می‌گوید که Déconstruction نه یک کلمه است نه یک مفهوم؛ بنابراین در مورد استفادهٔ آن باید بسیار دقت کرد.
دسته بندی های کتاب تنگناها
قسمت هایی از کتاب تنگناها
«همه مانند هم نمی میرند، البته اگر بتوان چنین چیزی گفت. در سراسر زمان، آنها هیچ وقت به یک شکل نمرده اند. در اینجا تنها تکنیه ها را نداریم، بلکه مشترکات هم وجود دارد. آیا به خاطر دارید که فرهنگ های مرگ وجود دارد؟ و مرگ در گذر از مرزها، از یک فرهنگ به فرهنگ دیگر، تغییر سیما، معنا، زبان یا حتی کالبد می دهد؟فیلیپ ارییه در مقالاتی دربارهٔ تاریخ مرگ در باختر زمین در سده های میانی می نویسد: «مرگ تغییر کرده است.» عقل سلیم این را می گوید. بی تردید باید فراتر رفت و گفت: خود فرهنگ، فرهنگ در کل، از لحاظ جوهری، پیش از هر چیز، حتی مقدم بر همه چیز فرهنگ مرگ است. پس در نتیجه، تاریخ مرگ است. بدون مناسک نیاکان، آیین سازی از عزاداری و قربانی، مکان های نهادی و شیوه های به خاک سپاری، فرهنگی وجود ندارد، حتی اگر برای خاکسترهای سوزانده شده باشد. بدون پزشکی هم فرهنگی وجود ندارد، و پزشکی ای بدون این افق، این افق بسیار تکنینه که از زمان یونانیان «افق» نامیده می شود، و مرگ را، اگر بتوان گفت، بیماری تضمین می کند. خود مفهوم فرهنگ می تواند با فرهنگ مرگ هم معنا بنماید، گویی فرهنگ مرگ در نهایت درازگویی یا همان گویی است. اما تنها این زیاده گویی می تواند تفاوت فرهنگی و شبکهٔ مرزها را خوانا کند.»
کتابهای مرتبط با کتاب تنگناها
اولین نفری باشید که نظر خود را درباره "کتاب تنگناها" ثبت می‌کند