نظامی گنجوی برزگ‌ترین بزم‌سرای زبان فارسی است. هیچ‌یک از شعرا به اندازۀ نظامی بر غنای ادبی نیفزوده‌اند. با اینکه ترک‌زبان است، پنج گنج را به فارسی سروده است و خواسته با شاعران بزرگ زبان فارسی خود را بسنجد و در المپیاد برتری خود را نشان بدهد. از شاعران ترک‌زبان حریف قوی سراغ نداشته، به پارسیان روی آورده است. مخزن الاسرار را در عرفان سروده است.
دست‌نویس این دیوان که در اینجا تصحیح شده به تاریخ 933 هجری به وسیلۀ پیر احمد بن اسکندر به نستعلیق نوشته شده است. عنوان صفحۀ اول عبارت «دیوان نظامی» دارد. از گنجوی بودن شاعر ذکری نرفته است؛ اما در فهرست همان کتابخانه نام دیوان چنین ذکر شده است: «دیوان نظامی تألیف المولی نظام الدین ابی محمد جمال الدین یوسف بن موید الگنجوی الاویسی المتوفی سنه 597». هر صفحه از دست‌نوشته 15 سطر دارد و دربردارندۀ قصاید و غزلیات ترکی و فارسی است و مصراع‌های عربی هم دارد. دیوان با قصیده‌ای در نعت پیامبر اکرم (ص) شروع می‌شود؛ از این قصیده دوازده بیت در صفحۀ اول آمده که دو بیت آغاز آن عربی و چهار بیت دیگر فارسی و شش بیت آخر آن ترکی است. دنبالۀ قصیده افتادگی دارد. در ورق ششم قصیده‌ای ترکی با قافیۀ «ر» و ردیف «نرگس» در مدح «محمدخان نام» سروده شده است؛ مطلع قصیده جزء صفحات مفقوده است.
کتاب لیلی و مجنون نظامی گنجوی
دانشگاه تهران
برات زنجانی
