کتاب سرنگونی‏ دولت‏ مصدق‏

کتاب «سرنگونی‏ دولت‏ مصدق‏: به ‏روایت‏ سند سازمان CIA» نوشته دونالد نیوتن ویلبر، گزارشی تاریخی است از یکی از حساس‌ترین و پرابهام‌ترین رخدادهای قرن بیستم در خاورمیانه؛ روایت طراحی و اجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت مرد بزرگ محمد مصدق، نخست‌وزیر قانونی ایران، توسط سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) با همکاری سرویس اطلاعاتی بریتانیا (MI6). این اثر، نه از منظر یک تحلیلگر بیرونی، بلکه از زبان یکی از طراحان اصلی عملیات «آژاکس» نوشته شده؛ کسی که در متن ماجرا حضور داشته و بسیاری از جزئیات را مستند کرده است. دونالد ویلبر، متخصص امور خاورمیانه و کارشناس اطلاعاتی، در این کتاب که در ۱۱ بخش و پنج ضمیمه گردآوری شده است گزارشی دقیق و گاه بی‌پرده از مراحل مختلف برنامه‌ریزی، هماهنگی، اجرا و پیامدهای این عملیات ارائه می‌دهد. کتاب با ترسیم فضای سیاسی ایران در اوایل دهه ۱۹۵۰ آغاز می‌شود؛ زمانی که ملی شدن صنعت نفت توسط مصدق، منافع اقتصادی و استراتژیک بریتانیا را به خطر انداخته بود و ایالات متحده، با نگرانی از گسترش نفوذ شوروی در منطقه، تصمیم گرفت با تغییر دولت در ایران، ثبات مطلوب خود را بازگرداند. در بخش‌های ابتدایی کتاب، خواننده با تحلیل‌هایی از ساختار قدرت در ایران مواجه می‌شود: شکاف میان شاه و نخست‌وزیر، نقش روحانیون، ضعف نیروهای نظامی، و فضای ملتهب اجتماعی. ویلبر به‌دقت تشریح می‌کند که چگونه مجموعه‌ای از بازیگران داخلی و خارجی، در کنار هم زمینه‌های کودتا را فراهم کردند. از پرداخت پول به روزنامه‌ها و گروه‌های فشار گرفته تا هماهنگی با دربار و ارتش، تمام این موارد با جزئیات شرح داده شده‌اند. روایت بخش‌های میانی کتاب، زمانی که عملیات وارد فاز اجرایی می‌شود، با لحنی پرتنش و همراه با نوعی حس اضطراب پیش می‌رود. ویلبر شکست اولیه کودتا در ۲۵ مرداد را پنهان نمی‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه با مدیریت بحران، تغییر در برنامه‌ریزی و بسیج نیروهای وفادار به شاه، در نهایت در ۲۸ مرداد مسیر ماجرا تغییر کرد. این بخش‌ها، جدا از اهمیت تاریخی‌شان، بینشی نادر درباره‌ی سازوکارهای عملیاتی سازمان‌های اطلاعاتی در لحظات بحرانی فراهم می‌کنند. در پایان، کتاب به بررسی تبعات کودتا برای ایران و منطقه می‌پردازد. ویلبر، با نگاهی استراتژیک، نتیجه‌ی عملیات را موفقیت‌آمیز ارزیابی می‌کند، اما در عین حال به نارضایتی گسترده پس از آن و روند تمرکز قدرت در دستان شاه اشاره دارد. با وجود لحن فنی و گزارش‌گونه، گاه در لایه‌های زیرین متن، نوعی توجیه‌گری برای مداخله در امور داخلی کشورها احساس می‌شود که همین مسئله، کتاب را از یک سند صرف اطلاعاتی فراتر می‌برد و آن را به موضوعی برای نقد و تأمل اخلاقی نیز بدل می‌سازد. بخش های کتاب نیز عبارت است از پیش گفتار، مقدمه‌ مترجم، یادداشت نگارنده‌ گزارش، خلاصه‌ گزارش، قدم های نخستین، تهیه‌ پیش نویس طرح، تحکیم نقشه‌ عملیاتی، اتخاذ تصمیمات و آغاز فعالیت ها، اعمال فشار بر شاه، نخستین عملیات، شکست آشکار کودتا (۲۵ مرداد)، شاه پیروز می شود، گزارش به لندن، آن چه عملیات به ما می‌آموزد.
در نهایت کتاب «سرنگونی‏ دولت‏ مصدق‏» فراتر از یک روایت تاریخی، سندی است از چگونگی مداخله یک قدرت خارجی در ساختار سیاسی کشوری دیگر، به بهانه حفظ منافع و مقابله با تهدیدات فرضی. خواندن آن، به‌ویژه برای مخاطبانی که به تاریخ معاصر ایران، سیاست خارجی آمریکا و سازوکارهای قدرت علاقه دارند، ضروری است؛ نه برای پذیرش روایت، بلکه برای روبه‌رو شدن با بخشی از واقعیتی که سال‌ها در سایه مانده بود.