انقلاب مشروطیت ایران در 1285 خورشیدی سبب ایجاد مجموعه‌ای از نهادها و ارگان‌های دموکراتیک و انقلابی مانند قانون اساسی، مجلس شورای ملی، مطبوعات آزاد و انجمن‌ها گردید. انجمن‌های صدر مشروطیت نه تنها یکی از اصیل‌ترین و بدیع‌ترین پدیده‌های این دوره‌ی پرحادثه از تاریخ ایران بلکه نشان‌دهنده‌ی گستردگی ابعاد نهضت ضد استبدادی و آزادیخواهانه‌ی مردمی هستند. پیدایش خودجوش انجمن‌ها و اقبال بی‌سابقه‌ی مردم ایران به آن‌ها شاهدی انکارناپذیر از عزم آن‌ها به دخالت در سرنوشت خویش و مشارکت در امر اداره‌ی کشور است. انجمن صدر مشروطه عملا به حیطه‌ای برای پرورش سیاسی تبدیل شدند و از این لحاظ نقش ارزنده‌ای ایفا نمودند، از این‌رو می‌توان انجمن‌های صدور مشروطیت را مکتبی برای تربیت کادرهای سیاسی کشور و پیش درآمد احزاب و جمعیت‌های سیاسی بعدی تلقی کرد. در کتاب حاضر تعداد زیادی از انجمن‌های عصر مشروطه معرفی شده‌اند. بر این اساس نخست چگونگی پیدایش اولین انجمن در شهر تبریز و به دنبال آن تشکیل انجمن‌های رسمی ایالتی و ولایتی در سایر شهرهای ایران را مانند انجمن اردبیل، اصفهان، کرمان، شیراز و... و نیز کیفیت و حدود اقدامات و فعالیت‌های این انجمن‌ها بررسی شده است. سپس اطلاعاتی در ارتباط با انجمن‌های آزاد تحت موضوعاتی چون چگونگی تشکیل کیفیت کار و سازمان آن‌ها، شیوه‌های عمل و مبارزه‌ی انجمن‌ها، تلاش آن‌ها برای همکاری و پیدایش انجمن مرکزی در تهران، دخالت فعالانه‌ی انجمن‌ها در امور سیاسی و رابطه‌ی آن‌ها با دولت و مجلس و... فراهم آمده است. افزون بر آن شماری از انجمن‌های ملی به صورت تک‌نگاری و در انتهای کتاب نیز تعدادی از انجمن‌های مخالفان چون شورای عسکر، انجمن فتوت، انجمن آل محمد، انجمن اخوت ایمانیه و... معرفی شده‌اند.
کتاب انجمن های عصر مشروطه
نگارستان اندیشه
فاروق خارابی
