کتاب می ، شب های ایزیس کوبیا

«می؛ شب‌های ایزیس کوپیا» با عنوان فرعی «سیصد و یک شب در جهنم عصفوریه»، رمانی از نویسنده‌ی برجسته‌ی الجزایری، واسینی اعرج است. این اثر بر اساس زندگی می زیاده، شاعر و نویسنده‌ی لبنانی-فلسطینی قرن بیستم، نوشته شده و روایتی است شاعرانه، تراژیک و روان‌شناسانه از زنی که در میانه‌ی روشنفکری و جنون، در میان نامه‌ها، معابد، آسایشگاه‌ها و خاطرات پراکنده، رد زندگی و رنج خود را دنبال می‌کند. آن‌چه این رمان را فراتر از یک بازسازی بیوگرافیک می‌برد، ترکیب تخیل روایی، پژوهش تاریخی و ذهنیتی شکسته اما زنده است که در دل زبان روایت می‌تپد.
ماجرا از جایی آغاز می‌شود که راوی - شخصیتی بدون نام و در سایه - به‌دنبال دست‌نوشته‌های می در آسایشگاه روانی «عصفوریه» می‌گردد؛ همان‌جا که می پس از سال‌ها قلم زدن، ترجمه و نامه‌نگاری عاشقانه، با برچسب «جنون» محبوس شد. این یادداشت‌ها، که در ساختار رمان به شکل سیصد و یک شب تقسیم شده‌اند، از درون ذهن زنی روایت می‌شوند که از مسیر شعر، ترجمه، زبان، و اندیشه به اعماق دره‌های زخم و بی‌پناهی رسیده است. می در این صفحات نه‌تنها از رنج شخصی، بلکه از تجربه‌ی زن‌بودن در ساختار مردسالار و معنویت‌زده‌ی جامعه عرب حرف می‌زند؛ تجربه‌ای که بین انزوا، مقاومت و اشتیاق برای بیدار کردن واژه‌ها، رفت‌وبرگشت می‌کند. واسینی اعرج در این اثر میان مرزهای مستند و تخیلی حرکت می‌کند. آن‌چه متمایزش می‌سازد، نه‌فقط توانایی در ساختن زنی تاریخی با لحن درونی و زبان معاصر، بلکه بازآفرینی دقیق موقعیت‌های تاریخی، عاطفی و اجتماعی‌ست که آن زن را به نقطه‌ی گسیختگی رسانده‌اند. رمان با ساختاری لایه‌لایه و چندصدا، گاهی شاعرانه، گاهی هذیانی و گاهی به‌شدت واقعی، رنج ذهنی می را به تجربه‌ای زبانی بدل می‌کند؛ زبانی که در ترجمه‌ی شکوه حسینی توانسته از دل ساختار سنگین عربی عبور کرده و خود را به خواننده‌ی فارسی‌زبان برساند، بی‌آنکه خشکی یا مصنوعیتی تحمیل کند. حسینی، به‌خوبی توانسته فضای پرتنش، کلمات زخمی و عشق فروخورده‌ی می را در قالبی فارسی‌فهم، اما وفادار به لحن اصلی، بازآفرینی کند. می زیاده در این رمان نه‌فقط شخصیتی مستقل که تمثیلی از زن عرب اندیشمند در قرنی بحران‌زده است. او از عشق‌اش به جبران خلیل جبران می‌گوید، از سرکوب سیستماتیک، از جدایی بی‌پایان از مادر، و از مدارسی که به‌نام تربیت، حیات روحی‌اش را خشکانده‌اند. به‌جای آن‌که جنونش نتیجه‌ی بیماری تلقی شود، بیشتر به‌عنوان واکنشی اعتراضی در برابر محدودیت‌های فرهنگی و بی‌عدالتی‌های جنسیتی نمایش داده می‌شود. او در خاطره‌هایش از واپسی، عشق، فشار نهاد خانواده، و بیگانگی اجتماعی می‌نویسد؛ و آن‌چه از دل این روایت بیرون می‌تراود، شکلی پیچیده از رهایی در دل شکستگی است. راوی، که در روایت چندان در مرکز نمی‌ایستد اما در ساختار بسیار تعیین‌کننده است، با کشف و بازسازی این یادداشت‌ها، تلاش می‌کند چهره‌ای گم‌شده را بازتاب دهد. این سفر به درون گذشته، سفری است در لابه‌لای متون، نامه‌ها، بقایای ذهن و خاطرات پراکنده. نتیجه، تجربه‌ای فرا-بیوگرافیک است؛ نه صرفا درباره‌ی زنی که روزگاری زیسته، بلکه درباره‌ی زن‌بودن در شرایطی که در آن، آزادی، عشق و نوشتن، هر سه جرمی تلقی می‌شوند. درون‌مایه‌های اساسی رمان - از مقاومت زنانه تا جنون به‌عنوان زبان اعتراض - در بستری از واقع‌گرایی تاریخی جان می‌گیرند. حضور چهره‌هایی چون جبران، یادکرد از حلقه‌های ادبی و بافت فرهنگی لبنان و فلسطین در اوایل قرن بیستم، به اثر عمقی تاریخی و فرهنگی می‌بخشند، بی‌آنکه از بار احساسی یا روایی آن بکاهند. هرچند برخی منتقدان، از جمله شریف الشافعی، بر این باورند که اثر بیشتر به زوایای فرعی زندگی می پرداخته تا وجوه فکری‌اش، اما خواننده در جریان روایت درمی‌یابد که همین جزئیات، جهان روحی شخصیت را شکل داده‌اند؛ جهانی که در مرز میان واژه و فریاد در نوسان است. این اثر در سال ۲۰۱۹ نامزد نهایی جایزه‌ی بوکر عربی شد و با بازخوردهای گوناگون روبه‌رو گردید. برخی منتقدان آن را ساختارشکنانه و زن‌محور دانستند، برخی دیگر آن را در پرداخت شخصیت تاریخی می ناتمام یا محدود توصیف کردند. با این حال، رمان اعرج با ترجمه‌ی فارسی‌اش، برای مخاطب فارسی‌زبان در حکم گشایشی است به جهان کمتر دیده‌شده‌ی زنان روشنفکر عرب، و تلاشی برای فهم روان متلاشی‌شده‌ای که نه در جنون، بلکه در خرد خسته، شکل گرفته است.
«می؛ شب‌های ایزیس کوپیا» را می‌توان یکی از نمونه‌های درخشان پیوند بین روایت روان‌شناسانه، تاریخ اجتماعی و ادبیات معاصر عرب دانست؛ اثری که نه‌فقط درباره‌ی یک زن است، بلکه درباره‌ی آن وضعیت فرهنگی‌ای‌ست که زن در آن، جز به یاری سکوت، انزوا یا واژه، نمی‌تواند اعتراض کند. آن‌چه می را در نهایت