کتاب نیزه‌ها و تفنگ‌ها

«نیزه‌ها و تفنگ‌ها» اثری کوتاه، ناتمام و پس از مرگ منتشرشده از ژوزه ساراماگو، برنده‌ی جایزه‌ی نوبل ادبیات، بار تأملات واپسین سال‌های زندگی‌اش را در باب جنگ، همدستی در خشونت، و سکوت اخلاقی نهادها بر دوش می‌کشد. اگرچه این اثر تنها بخشی از یک رمان بلند است، اما صدای خاص و منحصربه‌فرد ساراماگو در آن موج می‌زند؛ لحنی آرام، طنزی تلخ و انسانی، و نثری پیچ‌درپیچ که مخاطب را آرام‌آرام در لایه‌های اندیشه فرو می‌برد.
در کانون «نیزه‌ها و تفنگ‌ها» پرسشی اخلاقی و هولناک نهفته است: چگونه کارخانه‌های بزرگ اسلحه‌سازی اروپا، از جمله در پرتغال، در دوران دیکتاتوری‌ها به کار خود ادامه دادند؟ چه توجیهی برای این همدستی خاموش وجود دارد؟ ساراماگو از خلال زندگی آرتور پاز سمدو، کارمند بایگانی یک کارخانه‌ی اسلحه‌سازی، این پرسش‌ها را پی می‌گیرد. سمدو، که با خواندن نامه‌ای از عموی درگذشته‌اش - سربازی در جنگ داخلی اسپانیا - مواجه می‌شود، به کندوکاوی در بایگانی شرکت می‌پردازد. آنچه آغازش کنجکاوی آرشیوی ساده به نظر می‌رسد، به تدریج به رویارویی‌ای بی‌پرده با گذشته‌ای سرکوب‌شده بدل می‌شود. روایت، در قالبی معمول برای ساراماگو، پیوندهای تنگاتنگی میان فرد و ساختار، حافظه‌ی شخصی و تاریخ سیاسی، برقرار می‌سازد. ساراماگو در این اثر ناتمام نیز موفق می‌شود لایه‌های گوناگون همدستی را روشن کند: نه‌فقط افراد، بلکه بوروکراسی‌ها، صنایع، ایدئولوژی‌ها و سازوکارهای فراموشی. «نیزه‌ها و تفنگ‌ها» متنی درباره‌ی خشونت نیست، بلکه درباره‌ی زمینه‌هایی است که خشونت در آن ممکن و بی‌مجازات می‌شود.
از نکات برجسته‌ی کتاب، همراهی آن با سه تصویر از گونتر گراس، نویسنده و نقاش آلمانی و دوست نزدیک ساراماگو، است. این تصاویر، که نیزه‌هایی قرون‌وسطایی را نشان می‌دهند، در ظاهر تزئینی‌اند، اما درواقع بیانی تصویری از مضمون کتاب‌اند: سلاح‌هایی وفادار به قدرت، نهادینه‌شده در سنت و خشونت قانونی. نیزه‌ها - که زمانی ابزار جنگ بودند - اینجا نماد بی‌طرفی‌ای‌اند که در نهایت به جنایت مشروعیت می‌بخشد.
در نگاه نخست، این اثر کوتاه ممکن است ناقص به‌نظر آید. اما در همین حجم اندک، غنای مفهومی و پیچیدگی بیانی یک رمان کامل از ساراماگو را دارد. نثرش - با حذف نشانه‌های نقل‌قول و استفاده‌ی آزاد از ساختارهای نحوی - یادآور گفت‌وگویی درونی، آهسته و درعین‌حال پرچالش است. جست‌وجوی سمدو در بایگانی، استعاره‌ای می‌شود از مواجهه با تاریخ؛ کاوشی برای پرده‌برداری از آنچه انکار یا پنهان شده است.
«نیزه‌ها و تفنگ‌ها» اثری درباره‌ی مقاومت است: مقاومت در برابر فراموشی، در برابر بی‌طرفی توخالی، در برابر روایت‌هایی که با حذف، خود را تطهیر می‌کنند. و اگرچه ناگهانی پایان می‌یابد، اما همچنان خواننده را در حرکتی به‌سوی افشاگری، حقیقت‌گویی، و شاید رستگاری فردی رها می‌کند. این اثر به ما یادآوری می‌کند که ادبیات، حتی ناتمام، می‌تواند پاسخی باشد به سکوت تاریخ. گاه صدایی خفیف، از لابه‌لای صفحات، برای برهم‌زدن خواب قرن‌ها کافی‌ست.