کتاب سعدی در مدرسه مکاتب

در فضایی که پژوهش‌های ادبیات فارسی گاه در ورطه تکرار و تحلیل‌های بلاغی صرف گرفتار هستند، کتاب «سعدی در مدرسه مکاتب: تحلیل جنبه‌های روان‌شناسی آثار سعدی با دیدگاه‌های روانشناختی نوین» اثر محمدرضا دیری، اثری جسورانه و خلاف جهت این قبیل کتاب هاست. این پژوهش کوششی جدی دارد برای پیوند زدن حکمت ادبی ایرانی با دستاوردهای روانشناسی مدرن به این منظور، پاسخ به یک نیاز ضروری می دهد: عبور از تحلیل‌های سطحی و کشف عمق اندیشه بزرگانی چون سعدی که در زیر بار نقدهای تکراری، مغفول مانده‌اند. جان مایه بنیادین کتاب بر این استوار است که سعدی شیرازی، قرن‌ها پیش از آنکه روانشناسی به یک علم مدون تبدیل شود، یک روان‌شناس بالفطره و مشاهده‌گری دقیق و ژرف‌نگر روان انسان بوده است.
رویکرد دیری در این اثر، یک تحلیل تطبیقی و مقایسه‌ای هوشمندانه است. او مکاتب و نظریات روان‌شناسان برجسته قرن بیستم را به عنوان ابزاری برای کالبدشکافی اندیشه‌های سعدی به کار می‌گیرد تا نشان دهد چگونه مسائل و دغدغه‌هایی که این متفکران مطرح کرده‌اند، به شکلی شگفت‌انگیز در حکایات و اشعار گلستان و بوستان بازتاب یافته‌اند. کتاب به صورت تحلیل در مکاتب مختلف روانشناسی تنظیم شده است. هر بخش به یک نظریه‌پرداز مانند آلفرد آدلر، ویکتور فرانکل، اریک فروم یا کارل راجرز اختصاص دارد و نویسنده با انتخاب دقیق ابیات و حکایات، همسانی‌های شگفت‌انگیز میان نگاه سعدی و آن نظریه را آشکار می‌کند. برای مثال، ابیات سعدی درباره قناعت و مناعت طبع، با مسئله «عقده حقارت» آدلر مقایسه می‌شود، یا در مواجهه با معنادرمانی فرانکل، به ابیاتی پرداخته می‌شود که در آن‌ها یافتن معنا در دل رنج‌ها، راهی برای تعالی روح است. همچنین، مسائل مهمی چون «کهن‌الگوها» و «خودانگاره آرمانی» که در اندیشه راجرز محوری است، با توصیفات سعدی از شخصیت‌های آرمانی و تیپ‌های مختلف انسانی تطبیق داده می‌شود.
نویسنده با قلمی تحقیقی ادبیات و مسائل روانشناسی، دو دنیای به ظاهر دور از هم را به یکدیگر پیوند می‌دهد. هدف غایی دیری، اثبات این مسئله است که حکمت سعدی، محدود به زمان و مکان خود نیست. او می‌خواهد نشان دهد که سعدی صرفا یک شاعر یا حکیم واعظ نبوده، بلکه یک انسان‌شناس دقیق بوده که پیچیدگی‌های روان آدمی را به خوبی می‌شناخته است.
کتاب در نهایت، چهره‌ای امروزی و عالمانه از سعدی به نمایش می‌گذارد و او را از یک شخصیت تاریخی به یک معلم و درمانگر برای انسان امروز بدل می‌کند. این اثر برای علاقه‌مندان به ادبیات فارسی که به دنبال نگاهی نو به آثار سعدی هستند اثری جذاب است.