کتاب اساس التوحید

مرحوم آقا میرزا مهدی آشتیانی را می‏توان در زمره فیلسوفانی به شمار آورد که عمری را به درس و بحث و تحقیق و تدریس سپری کرده است. نیای وی آیت‏اللّه العظمی حاج میرزا حسن آشتیانی، معروف به میرزای آشتیانی است که از شاگردان برجسته علامه شیخ مرتضی انصاری، و صاحب کتاب گرانسنگ «بحر الفوائد فی شرح الفرائد» بوده است. آشتیانی فقه و اصول را نزد بزرگانی همچون آقا شیخ مسیح طالقانی، آخوند ملا عبدالرسول مازندرانی، آقا سید عبدالکریم لاهیجی و شیخ فضل‏الله نوری و ریاضی را نزد آقا شیخ عبدالحسین سیبویه، میرزا غفارخان نجم‏الدوله، میرزا جهانبخش منجم بروجردی و آقا شیخ محمد حسین ریاضی فرا گرفت. وی همچنین طب قدیم را از محضر میرزا محمد حسین حکیم و آقا میرزا ابوالقاسم نائینی و طب جدید را از میرزا علی‏اکبرخان ناظم‏الاطباء و میرزا ابوالحسن‏خان رئیس‏الاطبا آموخت. وی در کلاس درس و بحث بزرگان حکمت و فلسفه اسلامی نیز حضور یافت و از اساتیدی چون سید الحکماء آقا میرزا ابوالحسن جلوه، آقا میرزا حسن کرمانشاهی، آقا میر شهاب نیریزی و حکیم آقا میرزا هاشم اشکوری، مباحث فلسفه، حکمت و عرفان را فرا گرفت. میرزا مهدی آشتیانی مدتی نیز در نجف زندگی کرد که آیت‏الله آخوند خراسانی، آیت‏الله سید محمد کاظم یزدی، آیت‏الله سید محمد فیروزآبادی، آیت‏الله میرزا حسین نائین، آیت‏الله آقا ضیاء‏الدین عراقی و آیت‏الله آقا سید ابوالحسن اصفهانی از اساتید وی در این شهر بوده‏اند. میرزا مهدی آشتیانی، سوم اردیبهشت 1332 شمسی، برابر با نهم شعبان 1372 قمری در تهران از دنیا رفت. علاوه بر حاشیه‏ها و تعلیقه‏های بسیاری که وی بر آثار متقدمان نگاشته و به جای مانده است، می‏توان به رساله‏ها و کتابهایی چون "اساس‏التوحید"، "رساله‏ای در علم اجمالی و طلب و اراده"،"رساله در اثبات معراج جسمانی" و "رساله‏ای در اثبات معاد جسمانی" و نیز ترجمه‏ای بر اشارات بوعلی و ترجمه اسفار اربعه اشاره کرد. در کتب فلسفی از "قاعده الواحد" تعابیر مختلفی به چشم می خورد. فارابی، ارسطو را مبتکر این قاعده می‏داند اما در تاریخ فلسفه اسلامی ظاهرا اولین کسی که به طرح این مسئله پرداخته است خود فارابی است و پیش از وی این قاعده در آثار فلسفی مشهود نبوده است. ابن‏سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، میرداماد و صدرالمتألهین نیز درباره قاعده الواحد به بحث پرداخته‏اند. این قاعده محور اصلی بحث آقا میرزا مهدی آشتیانی در کتاب اساس‏التوحید است. وی در آغاز با اشاره به اینکه قاعده "الواحد لا یصدر عنه واحد" یکی از قواعد معضله فلسفی است، به بحث درباره آراء قائلین و منکرین این قاعده پرداخته و ادله اقامه شده بر این قاعده و نیز نقض های وارد بر آن را طرح می‏کند و در ادامه می‏کوشد به قاعده امکان اشرف نیز بپردازد. آشتیانی همچنین در این کتاب می‏کوشد اثبات قاعده الواحد از طریق روایات را نیز مورد بررسی قرار دهد.