کتاب هرمس عربی

کتاب «هرمس عربی: از حکیم کافر کیش تا پیامبر دانش» نوشته‌ی کوین توماس فان‌بلادل، که در سال ۲۰۰۹ توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد، اثری پژوهشی و دقیق در حوزه‌ی مطالعات اواخر دوران باستان و تاریخ انتقال اندیشه در جهان عربی-اسلامی است. این کتاب در مرز میان تاریخ علم، فلسفه و اسطوره‌پژوهی حرکت می‌کند و با بهره‌گیری از منابع چندزبانه‌ی یونانی، سریانی، فارسی میانه، قبطی و عربی، مسیر شگفت‌انگیز تحول چهره‌ی افسانه‌ای هرمس تریسمجیستوس را از حکیمی بت‌پرست در جهان هلنیستی به پیامبری حامل دانش و حکمت در سنت اسلامی ترسیم می‌کند. فان‌بلادل در این پژوهش نشان می‌دهد که چگونه شخصیت هرمس، که در هرمتیکای مصری-یونانی مظهر راز و معرفت باطنی بود، در فرهنگ عربی جایگاهی تازه یافت و به عنوان یکی از پیامبران پیش‌اسلامی و بنیانگذار علوم غریبه و طبیعی بازشناخته شد. در بخش نخست، نویسنده با رویکردی تاریخی پیشینه‌ی متون هرمتیکی و خاستگاه مصری-یونانی آنها را در بستر امپراتوری روم و مصر یونانی بررسی می‌کند و سپس گذار آنها را از طریق ایران ساسانی و صابئین حران به جهان عربی دنبال می‌نماید. در بخش دوم، او چگونگی شکل‌گیری مفهوم «سه هرمس» را توضیح می‌دهد - اسطوره‌ای که در سنت عربی به سه شخصیت تاریخی و نمادین اشاره دارد و مسیر تبدیل هرمس به «پیامبر علم» را روشن می‌سازد. در این روند، هرمس نه‌تنها نویسنده‌ی رسائل هرمتیکی، بلکه واسطه‌ای میان انسان و آسمان، معلم فرشتگان و نخستین انتقال‌دهنده‌ی دانش کیمیا، طالع‌بینی و فلسفه تلقی شد. یکی از نکات برجسته‌ی اثر، تحلیل فرایند دگرگونی معنایی و فرهنگی است که طی آن، میراث هرمتیکی در جهان اسلام از حالت بت‌پرستانه به صورت دینی و نبوی در‌آمد. فان‌بلادل با بررسی دقیق منابع عربی، از جمله نوشته‌های فیلسوفان و مورخان مسلمان، نشان می‌دهد که چگونه هرمس با شخصیت قرآنی ادریس یا خنوخ یکی دانسته شد و در نتیجه مشروعیتی دینی یافت که سبب شد حکمت باستانی او در درون سنت اسلامی جای گیرد. این پیوند میان اسطوره، وحی و علم، از دید نویسنده، نمونه‌ای کم‌نظیر از بازتفسیر فرهنگی در تاریخ اندیشه است. کتاب از حیث روش‌شناختی نیز ارزنده است؛ زیرا نویسنده با دقتی بین‌رشته‌ای شبکه‌ی پیچیده‌ی انتقال متون، ترجمه‌ها و اقتباس‌های میان‌فرهنگی را بازسازی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه جریان ترجمه‌ی قرن‌های هشتم و نهم میلادی بستر ادغام حکمت یونانی و الهیات اسلامی را فراهم ساخت. با این حال، فان‌بلادل از اصطلاح «هرمس‌گرایی اسلامی» فاصله می‌گیرد و آن را برساخته‌ای ساده‌ساز می‌داند، چرا که در واقع هرمس در جهان عرب کارکردی چندگانه داشت و هیچ مکتب یکپارچه‌ی هرمتیکی شکل نگرفت. اگرچه کتاب به دلیل فشردگی و زبان تخصصی، برای پژوهشگران تاریخ اندیشه و علم مناسب‌تر است تا خوانندگان عمومی، اما ارزش علمی آن در وضوح تحلیلی، گستره‌ی زبانی و دقت تاریخی‌اش نهفته است. فان‌بلادل موفق می‌شود نشان دهد که چگونه چهره‌ای اسطوره‌ای از دل سنت یونانی-مصری برخاست، از فیلتر فرهنگ‌های ایرانی و حرّانی گذشت و در بستر اسلامی به پیامبر دانش بدل شد. از این‌رو، «هرمس عربی» نه فقط روایتی از انتقال علم، بلکه داستانی از تحول معنا و بازآفرینی فرهنگی است؛ روایتی که بازتاب‌دهنده‌ی پیوند ژرف میان اسطوره، علم و ایمان در تاریخ اندیشه‌ی انسانی است.