کتاب سفر اسب پنجم

نمایشنامه «سفر اسب پنجم» نوشته رونالد ریبمن، که نخستین‌بار در فصل ۱۹۶۵-۱۹۶۶ خارج از برادوی اجرا شد و جایزه اوبی برای بهترین نمایشنامه را به دست آورد، نمونه‌ای شاخص از تلفیق ادبیات کلاسیک با نوآوری مدرن درام‌نویسی است. این اثر، که بخشی از آن بر اساس داستان «خاطرات یک مرد اضافی» ایوان تورگنیف نوشته شده، از سوی ساموئل فرنچ برای اجرا و انتشار دارای مجوز است و جایگاهی ویژه در تاریخ تئاتر معاصر یافته است. ریبمن با بهره‌گیری از ساختاری چندلایه، نه تنها روایتی ادبی را به زبان صحنه ترجمه کرده بلکه پرسش‌های عمیقی درباره هویت، بیگانگی و معنای وجود انسان مطرح می‌سازد.
نمایشنامه سه رشته روایی را درهم می‌آمیزد: نخست زندگی و خاطرات چولکاطورین، زمین‌دار جوان روسی قرن نوزدهم که در تنهایی، بیماری و عشق ناکام فرسوده می‌شود؛ دوم، زودیچ، خواننده‌ای در یک انتشارات که دفتر خاطرات او را می‌خواند و در خلال این مواجهه زندگی خودش را در آینه آن می‌بیند یا در تضاد با آن می‌سنجد؛ و سوم، رویاها و فانتزی‌هایی که زودیچ را در بر می‌گیرد و مرز میان واقعیت و خیال را برهم می‌زند. این ترکیب سه‌گانه باعث می‌شود نمایش نه در سطح یک اقتباس ساده، بلکه در مقام گفت‌وگویی پیچیده میان گذشته و حال، متن و خواننده، و واقعیت و خیال جای گیرد. چولکاطورین نماد همان «انسان زائد» تورگنیفی است؛ شخصیتی حساس و عاشق‌پیشه که زندگی‌اش در حاشیه می‌گذرد و حتی مرگش هیچ تغییری در جهان ایجاد نمی‌کند. در مقابل، زودیچ در میانه قرن بیستم با دغدغه‌هایی متفاوت اما هم‌ریشه دست‌به‌گریبان است: او در رویاهای خود به دنبال عشق، هویت و تأیید اجتماعی است اما در دنیای واقعی با طرد و بی‌توجهی مواجه می‌شود. هم‌نشینی این دو سرنوشت، یکی در روسیه قرن نوزدهم و دیگری در جهان معاصر، نشان می‌دهد که تجربه انزوا و بی‌معنایی نه به زمان خاصی تعلق دارد و نه به فرهنگ ویژه‌ای محدود است. از دل این روایت، مضامینی پررنگ پدیدار می‌شود: نخست، ایده‌ی زائد بودن و حاشیه‌ای شدن زندگی انسانی که بسیاری از مخاطبان می‌توانند با آن همذات‌پنداری کنند. دوم، شکاف میان هویت ذهنی و واقعیت عینی که در یادداشت‌ها و رویاها بازتاب می‌یابد. سوم، میل به عشق و به رسمیت شناخته شدن که در هر دو شخصیت ناکام می‌ماند و نیروی عاطفی نمایشنامه را می‌سازد. افزون بر این، نقش هنر و روایت به عنوان میانجی نیز برجسته است: دفتر خاطرات، خواندن و خیال‌پردازی همگی ابزارهایی برای فرار، تأمل و در عین حال رویارویی با حقیقت تلخ بیهودگی هستند. ریبمن برای بیان این ایده‌ها ساختاری سیال و گاه سوررئال برمی‌گزیند. نمایش مدام میان دفتر خاطرات، زندگی واقعی و رویاها در حرکت است و این جابه‌جایی‌ها حالتی شاعرانه و درون‌نگر ایجاد می‌کند. زبان اثر تغزلی و تأملی است و از طریق آن، صحنه به عرصه‌ای برای بازتاب روان انسان بدل می‌شود. در عین حال، این ویژگی می‌تواند دشواری‌هایی برای مخاطب ایجاد کند؛ زیرا مرزهای مبهم میان لایه‌های روایت گاه گسسته به نظر می‌رسد و از ریتم نمایشی می‌کاهد. با این همه، جاه‌طلبی هنری و توانایی در ایجاد هم‌نشینی میان متنی کلاسیک و دغدغه‌های مدرن از نقاط برجسته اثر است.
در نهایت، «سفر اسب پنجم» تئاتری است درباره انسان‌هایی که در تلاش برای معنا بخشیدن به زندگی، بارها با شکست مواجه می‌شوند. پیام تلخ اما صادقانه نمایش این است که بسیاری از ما در آرزوها و خاطرات به دنبال معنا می‌گردیم، اما در نهایت، زندگی در چشم دیگران ممکن است چندان اهمیتی نداشته باشد. این نمایش برای مخاطبانی که به درام‌های روان‌شناختی، اقتباس‌های ادبی و پرسش‌های وجودی علاقه دارند، اثری ارزشمند و تأثیرگذار باقی می‌ماند.