کتاب غزالی و قرآن

کتاب «غزالی و قرآن: یک کتاب،‌ بی‌شمار معانی» نوشته‌ی مارتین ویتینگهام که نخستین بار در سال ۲۰۰۷ توسط انتشارات راتلج در مجموعه‌ی «فرهنگ و تمدن در خاورمیانه» منتشر شد، یکی از نخستین تک‌نگاری‌های آکادمیک است که به‌طور کامل به رویکرد ابوحامد غزالی (۱۰۵۸-۱۱۱۱ میلادی) به قرآن اختصاص یافته است. این اثر کوششی است برای نشان دادن اینکه غزالی چگونه قرآن را هم در سطح نظریه و هم در عمل تفسیری مورد توجه قرار می‌دهد و چگونه در میان عرصه‌های فقه، کلام و عرفان راهی می‌جوید که قرآن را در مرکز اندیشه و زیست معنوی خود قرار دهد. ویتینگهام کتاب خود را در دو بخش عمده سامان داده است: بخش نخست به نظریه‌های هرمنوتیکی غزالی می‌پردازد. در این بخش، او نشان می‌دهد که مبانی فقهی و کلامی غزالی چگونه چارچوب تفسیری او را شکل می‌دهند و در عین حال، دغدغه‌های عرفانی و صوفیانه تا چه اندازه بر درک او از معنا اثرگذارند. از نظر غزالی، قرآن تنها متنی حقوقی یا کلامی نیست، بلکه کتابی است که دارای سطوح گوناگون معناست؛ معناهای ظاهری و باطنی، تحت‌اللفظی و تمثیلی، که بسته به موقعیت خواننده و هدف تفسیر، قابل استخراج و به‌کارگیری‌اند. بخش دوم کتاب به عرصه عمل هرمنوتیکی غزالی اختصاص دارد. ویتینگهام سه اثر اصلی او یعنی جواهر القرآن، القسط المستقیم و مشکاه‌ی الانوار را به‌طور مفصل بررسی می‌کند تا نشان دهد که چگونه غزالی در این متون نظریه‌های خود را به کار می‌گیرد. او در این آثار گاه بر معنای تحت‌اللفظی و شریعت‌محور تکیه می‌کند، گاه به معناهای تمثیلی و باطنی روی می‌آورد، و در مواردی از ترکیب این دو رویکرد بهره می‌گیرد. نتیجه‌ی این تحلیل‌ها این است که غزالی را نمی‌توان به‌سادگی در یک دسته‌بندی تک‌بعدی جای داد؛ او در مقام فقیه، متکلم و عارف، از قرآن خوانش‌هایی متکثر عرضه می‌کند. یکی از نکات محوری کتاب ویتینگهام این است که غزالی به یک شیوه‌ی ثابت و یکپارچه در تفسیر قرآن پایبند نیست. او عمدا تنش میان ظاهر و باطن را باز می‌گذارد و اجازه می‌دهد که زمینه، هدف و ظرفیت معنوی خواننده تعیین‌کننده‌ی برداشت نهایی از آیات باشند. بدین‌ترتیب، هرمنوتیک غزالی ایستا و صلب نیست، بلکه پویا و وابسته به شرایط است. همین امر او را به متفکری بدل می‌کند که در پیوند میان فقه، کلام و عرفان جایگاهی یگانه دارد. از منظر تحلیلی، ویتینگهام نشان می‌دهد که چگونه غزالی به خواننده و زمینه‌ی خوانش اهمیت می‌دهد. به نظر او، وضعیت اخلاقی و معنوی مفسر، دانش و نیت او، و نیز هدف از تفسیر، نقشی اساسی در شکل‌گیری معنا دارند. این دیدگاه، قرآن را نه صرفا متنی بسته، بلکه متنی زنده می‌نمایاند که معناهای آن در تعامل میان کلمات و خوانندگان تحقق می‌یابند. از نقاط قوت این کتاب آن است که شکافی جدی در پژوهش‌ها را پر می‌کند: تاکنون بسیاری از مطالعات بر فلسفه، کلام یا تصوف غزالی متمرکز بوده‌اند، اما کمتر کسی رویکرد او به قرآن را به‌طور مستقل بررسی کرده است. ویتینگهام همچنین توانسته است با ترکیب نظریه و نمونه‌های عینی، هم تصویر کلان از تفکر غزالی ارائه دهد و هم با تحلیل متون خاص، نشان دهد که این نظریه‌ها در عمل چگونه تحقق می‌یابند. او غزالی را متفکری چندلایه معرفی می‌کند که هرگز نمی‌توان او را صرفا در قالب یک عارف یا یک متکلم ساده‌انگارانه فروکاست. در عین حال، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد. تمرکز کتاب بر سه اثر خاص ممکن است باعث شود که گستره‌ی دیگر نوشته‌های غزالی و میزان استمرار این الگوها در کل آثار او کمتر دیده شود. همچنین، برای خوانندگانی که با زبان عربی کلاسیک یا زمینه‌های فقهی و عرفانی آشنا نیستند، بخش‌هایی از کتاب ممکن است سنگین و فنی به نظر برسد. از همین رو، این اثر بیش از آنکه برای مخاطبان عمومی مناسب باشد، برای پژوهشگران و دانشجویان علوم اسلامی و مطالعات قرآنی ارزشمند است.
در جمع‌بندی، می‌توان گفت که «غزالی و قرآن: یک کتاب، بی‌شمار معانی گامی اساسی در فهم رابطه‌ی یکی از بزرگ‌ترین متفکران اسلامی با متن مقدس است. این اثر نشان می‌دهد که برای غزالی، قرآن عرصه‌ای است که هم قانون، هم الهیات، و هم عرفان در آن به هم می‌رسند و در قالب تفسیری چندلایه و پویا معنا می‌آفرینند. برای پژوهشگران هرمنوتیک، مطالعات اسلامی و علاقه‌مندان به اندیشه‌ی عرفانی و کلامی، این کتاب منبعی ارزشمند و الهام‌بخش است که ما را به بازاندیشی در باب پیچیدگی‌های تفسیر دینی فرا می‌خواند.