کتاب وقتی درخت ها آواز می خوانند!

رمان «وقتی درخت‌ها آواز می‌خوانند» نوشته‌ی استراتیس هاویاراس، که نخستین بار نسخه‌ی انگلیسی آن در سال ۱۹۷۹ منتشر شد، اثری ادبی-تاریخی است که تجربه‌ای عمیق، شاعرانه و چندلایه از یونان تحت اشغال آلمان در جنگ جهانی دوم ارائه می‌دهد. این کتاب که ناشر اصلی آن در یونان Kastaniotis بوده و بعدها توسط ناشران انگلیسی‌زبان نیز منتشر شده، از خلال نگاه پسری نوجوان روایت می‌شود؛ پسری که در پی فقدان والدینش همراه مادربزرگ پیرش در روستایی ساحلی و فقیرنشین زندگی می‌کند. این نگاه کودکانه، ستون اصلی رمان است و به نویسنده اجازه می‌دهد جهان خشن، گرسنه و سرشار از ناامنی جنگ را با چنان معصومیتی ترسیم کند که خشونت بیرونی و لطافت درونی هم‌زمان و بدون تناقض در کنار هم حضور یابند. هاویاراس با نثری غنایی و آمیخته به رگه‌هایی از رئالیسم جادویی، زندگی روزمره‌ی این روستا را به مجموعه‌ای از صداها، چهره‌ها و خاطرات تبدیل می‌کند. در این فضا شخصیت‌هایی ظاهر می‌شوند که هرکدام جهانی مستقل و نمادین با خود حمل می‌کنند: همبازی یک‌چشم پسر، خبرچین خاموش و همیشه حاضر روستا، مردی که از نام‌گذاری و غسل تعمید محروم مانده و به همین دلیل در مرز میان حضور و غیبت اجتماعی سرگردان است، و عروسک‌گردانی مرموز که در پرتو حضورش رمان رنگ‌وبویی آیینی و اسطوره‌پردازانه می‌گیرد. این شخصیت‌ها، در کنار فضای روستا، نه صرفا عناصر داستانی، بلکه بازتابی از حافظه‌ی جمعی، ترومای تاریخی و تلاش انسان برای معنا بخشیدن به رنج‌اند. یکی از مهم‌ترین مضامین رمان، مواجهه‌ی معصومیت کودکی با خشونت جنگ است؛ جهانی که کودک نمی‌تواند آن را بفهمد اما ناچار است در آن زندگی کند. همین چشم‌انداز، وحشت و شگفتی را به شکلی هم‌زمان عرضه می‌کند: جنگ بی‌رحم است، اما کودکی همچنان در گوشه‌های آن روشنایی می‌کارد. مضمون مهم دیگر، نقش حافظه و داستان‌سرایی در حفظ هویت فردی و فرهنگی است. هاویاراس نشان می‌دهد چگونه خاطره، حتی اگر تکه‌تکه یا رویاگون باشد، به پناهگاهی تبدیل می‌شود که انسان را از فروپاشی کامل نجات می‌دهد. عنوان استعاری رمان-درختی که «آواز می‌خواند»-به همین ریشه‌ها اشاره دارد: ریشه‌هایی که در دل ویرانی نیز دوام می‌آورند و امید را از خلال خاکستر تاریخ بیرون می‌کشند. رمان همچنین از تجربه تبعید و هویت دوپاره سخن می‌گوید؛ امری که خود نویسنده، به‌عنوان یک یونانی-آمریکایی، عمیقا با آن آشنا بود. در رمان، سرزمین مادری مکانی واحد و ثابت نیست، بلکه هم‌زمان زخمی و محبوب، واقعی و اسطوره‌ای، و گاه حتی دست‌نیافتنی است. این نگاه «میان‌مرزی» به رمان کیفیتی جهانی می‌بخشد، به‌گونه‌ای که فراتر از یونان و جنگ، سخن از انسان شلاق‌خورده‌ی تاریخ به میان می‌آید. «وقتی درخت‌ها آواز می‌خوانند» با وجود نثر زیبایش، ممکن است برای برخی خوانندگان ریتمی کند یا تأمل‌محور داشته باشد؛ زیرا طرح داستانی آن بیش از آنکه بر پیشبرد رویدادها استوار باشد، بر فضا، حافظه، احساسات و جزئیات شاعرانه تکیه می‌کند. همین ویژگی، در کنار لایه‌های رئالیسم جادویی، گاه مرز میان واقعیت و خیال را محو می‌کند، اما در عین حال جهان رمان را به چیزی فراتر از یک روایت تاریخی تبدیل می‌سازد. در نهایت، این رمان اثری قدرتمند، انسانی و عمیقا شاعرانه است؛ تجربه‌ای دربارهٔ بقا، هویت، فقدان و دوامی که ریشه‌های انسان- حتا در سکوت-برای خود حفظ می‌کنند. این اثر برای خوانندگانی که به ادبیات تاریخی، رمان‌های بلوغ، یا روایت‌هایی آمیخته به جادو و حافظه علاقه‌مندند، اثری ماندگار و تأثیرگذار خواهد بود.