کتاب تجلیات الهیه

کتاب «تجلیات الهیه» اثری است که در آن محیی‌الدین ابن عربی، معروف به شیخ اکبر، خواننده را از مقام استدلال‌های نظری به ساحت برهنه شهود می‌کشاند. این رساله که بنا به خواهش صدرالدین قونیوی و پیش از عزیمت نویسنده به دمشق نگاشته شده، گزارشی از یک سفر انفسی است. ابن عربی در این اثر، در قامت شخصی غریب که از قید زمان و مکان رها شده، ظاهر می‌شود و مدعی است امانتی را حمل می‌کند که بر قدما و معاصرانش مجهول بوده است.
نویسنده کتاب را بر مبنای خطاب‌های مستقیم بنا کرده است؛ اما نه فقط خطاب میان بنده و حق، بلکه مناظره و پرسشگری از مشایخ بزرگ صوفیه. ابن عربی در فصول مختلف که هر یک «تجلی» نامیده شده، کسانی چون جنید بغدادی، حلاج، ذوالنون مصری و شبلی را به چالش می‌کشد. او معتقد است که این بزرگان اگرچه مخلصانه قدم در راه نهادند، اما در حل «مسئله» توحید به کمال نرسیدند و در میانه‌ی راه متوقف شدند. برای مثال، او جنید را در باب غیب و شهود و حلاج را در باب «تجلی العله‌ی» طرف صحبت قرار می‌دهد و در بسیاری موارد، ناتوانی آن‌ها را در پاسخگویی به پرسش‌های خود به تصویر می‌کشد تا برتری شهود نهایی خود را اثبات کند. مسئله‌ی دیگر کتاب، واکاوی دقیق «توحید» است که ابن عربی آن را در سه لایه تشریح می‌کند: توحید علم (دلیل)، توحید حال (که حق وصف عارف می‌شود) و در نهایت توحید مشاهده (شهود اشیا از حیث وحدانیت). نویسنده با نقد فلاسفه و متکلمین، توضیح می‌دهد که خدای برآمده از ذهن و استدلال، با خدای متجلی در هستی تفاوت بسیاری دارد. او شرط ورود به این ساحت را طهارت نفس و پیراستگی از کدورات بشری می‌داند و بیم آن را می دهد که حتی لذات معنوی اگر موجب حجاب شوند، باید از آن‌ها پرهیز کرد.
سبک ادبی کتاب به قدری خاص، موجز و سرشار از استعاره است که برخی آن را با «رساله‌ی الغفران» ابوالعلاء معری مقایسه کرده‌اند. همین پیچیدگی باعث شد تا در زمان حیات مولف، انتقاداتی در حلب شکل بگیرد که منجر به نگارش تعلیقات ابن سودکین شد؛ تعلیقاتی که در واقع توضیحات شفاهی خود ابن عربی برای رفع ابهامات متن است و کلید فهم کتاب محسوب می‌شود.
«تجلیات الهیه» کتابی دعوت نامه ای به مرگ پیش از مرگ است و درک قیامتی که نه در آینده، بلکه در همین لحظه برای اهل دل برپا شده است. ابن عربی در این مجلد، با زبانی که ترکیبی از رمز و صراحت گزنده است، فریاد می‌زند که توحید حقیقی نه در کتاب‌ها و نه در گفته‌های پیشینیان، بلکه در «کشف و معاینه» نهفته است؛ جایی که سالک باید از دو نور ایمان و اسلام عبور کند تا به حقیقت محض برسد.