کتاب استعمار زدایی از روش

کتاب «استعمارزدایی از روش» اثر لیندا توهیوای اسمیت، یکی از مهم‌ترین متون انتقادی در حوزه مطالعات بومی و روش‌شناسی پژوهش است. این اثر نخستین‌بار در سال ۱۹۹۹ توسط انتشارات زد بوکز با همکاری دانشگاه اوتاگو در نیوزیلند منتشر شد و اکنون در چاپ سوم خود (۲۰۲۱) همراه با مطالعات موردی و مشارکت‌های جدید در دسترس است.
اسمیت کتاب خود را با جمله‌ای تکان‌دهنده آغاز می‌کند: «خود کلمه تحقیق، احتمالا یکی از کثیف‌ترین کلمات در واژگان جهان بومی است.» او در بخش نخست، نشان می‌دهد که چگونه روش‌های تحقیق غربی ریشه در استعمار دارند و برخاسته از سنت‌های روشنگری و پوزیتیویستی هستند؛ سنت‌هایی که مردم بومی را سوژه‌هایی منفعل در نظر می‌گرفتند و از طریق «نگاه غربی» و «رژیم‌های حقیقت» آنان را به حاشیه می‌راندند. اسمیت این میراث را از الگوهای تحقیقاتی کنونی جدا می‌کند و توضیح می‌دهد که چگونه مفاهیمی چون «کشف» و «ادعا» با سازوکارهای سلطه درهم‌تنیده‌اند. بخش دوم کتاب رویکردی جایگزین را معرفی می‌کند: روش‌های تحقیق بومی، به‌ویژه چارچوب‌های کائوپاپا مائوری، که بر بازیابی معرفت‌شناسی‌ها، صداها و عاملیت بومی استوارند. اسمیت با ارائه ۲۵ پروژه پژوهشی به رهبری بومیان و مداخلات خلاقانه‌ای همچون شعر، نشان می‌دهد که پژوهش می‌تواند نه ابزار سرکوب، بلکه عرصه‌ای برای مبارزه و توانمندسازی باشد. سبک نگارش او هم‌زمان علمی و شخصی است؛ با وضوح، دقت و فوریت اخلاقی نوشته شده و در عین حال برای طیف گسترده‌ای از مخاطبان، از پژوهشگران بومی گرفته تا محققان غیربومی علاقه‌مند به روش‌های عادلانه و اخلاقی، قابل دسترس است. مضامین کلیدی کتاب شامل نقد استعمارگرایی در تحقیق، ضرورت استعمارزدایی از دانش، و ترویج چارچوب‌های پژوهشی بومی بر مبنای عدالت، احترام و ارتباط است. ساختار کتاب در فصل‌های موضوعی روشن مانند «تحقیق از دریچه امپراتوری»، «دستور کار تحقیقات بومی» و «تحقیق مائوری کائوپاپا» سامان یافته و با نمونه‌های واقعی و زبان شاعرانه غنا یافته است. این اثر به‌عنوان کتابی دگرگون‌کننده در مطالعات بومی و ضد‌استعماری شناخته شده و منتقدان آن را «تفسیری پویا از روابط قدرت، سلطه، مبارزه و رهایی» توصیف کرده‌اند. تا سال ۲۰۲۳ بیش از ۲۸۳ هزار بار به آن استناد شده و ترجمه‌های متعددش نشانگر گستره جهانی اثر است. با وجود این، برخی منتقدان معتقدند که کتاب سهم بالقوه پژوهشگران غیربومی منعطف و متعهد را کمتر از واقعیت در نظر گرفته است. کاربردهای این کتاب بسیار متنوع است: در دانشگاه‌ها منبعی اساسی برای دوره‌های مطالعات پسااستعماری، انسان‌شناسی، آموزش و روش‌شناسی است؛ در تحقیقات مبتنی بر جامعه به‌عنوان راهنمای عملی برای طراحی پروژه‌های منطبق بر ارزش‌های بومی به کار می‌رود؛ و در سیاست‌گذاری و اخلاق پژوهش، الهام‌بخش چارچوب‌هایی برای شمول و حاکمیت بومی است.
در مجموع، «استعمارزدایی از روش» اثری پیشگامانه است که سلطه معرفتی غرب را به چالش می‌کشد و بدیلی پویا، اخلاق‌مدار و ریشه‌دار در فلسفه‌های بومی به‌ویژه کائوپاپا مائوری پیشنهاد می‌دهد. تأثیر جهانی و عمق نظری آن باعث شده است که این کتاب نه‌تنها مرجع مطالعات بومی، بلکه راهنمایی اساسی برای هر پژوهشگری باشد که به عدالت معرفتی، ارتباطی و فرهنگی پایدار متعهد است.