کتاب محوریت دولت در جهان معاصر

مقاله‌ی «محوریت دولت در جهان معاصر» نوشته‌ی جیمز اف. پتراس، جامعه‌شناس مارکسیست و از پژوهشگران برجسته‌ی حوزه‌ی امپریالیسم و توسعه، یکی از تحلیل‌های مهم و بحث‌برانگیز درباره‌ی نقش دولت در دوران نئولیبرالیسم است. این نوشته نخستین‌بار در سال ۲۰۰۳ در قالب فصلی از کتاب «سیاست توسعه جدید: عصر امپراتوری‌سازی و جنبش‌های اجتماعی جدید» از سوی انتشارات راتلج منتشر شد و پاسخی است به نظریه‌های غالب دهه‌ی ۱۹۹۰ که از افول یا زوال دولت در عصر جهانی‌شدن سخن می‌گفتند. پتراس در برابر این دیدگاه، استدلال می‌کند که دولت نه‌تنها تضعیف نشده، بلکه در قلب فرآیندهای سرمایه‌داری و امپریالیستی نقش مرکزی‌تر و تعیین‌کننده‌تری یافته است. پتراس در این مقاله نشان می‌دهد که برخلاف تصورات نئولیبرال، دولت همچنان ستون فقرات نظام سرمایه‌داری جهانی است. او توضیح می‌دهد که دولت‌ها در کشورهای متروپل (به‌ویژه ایالات متحده و متحدانش) از سازوکارهای نظامی، مالی و دیپلماتیک برای گسترش نفوذ خود در عرصه‌ی بین‌المللی استفاده می‌کنند و از طریق نهادهایی چون صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی و سازمان تجارت جهانی، قواعد اقتصادی جهانی را به نفع سرمایه‌ی فراملی تنظیم می‌نمایند. در همین حال، دولت‌های موسوم به «جهان سوم» نیز گرچه ظاهرا وابسته و ضعیف‌اند، در عمل نقشی کلیدی در تسهیل انباشت جهانی سرمایه دارند: آن‌ها ساختارهای حقوقی و نهادی را برای خصوصی‌سازی، مقررات‌زدایی و جذب سرمایه‌ی خارجی فراهم می‌کنند و در نتیجه، در خدمت طبقات سرمایه‌دار فراملی قرار می‌گیرند. به تعبیر پتراس، دولت‌های پیرامونی در مدار امپراتوری ادغام می‌شوند، نه اینکه از سوی آن کنار گذاشته شوند. از منظر نظری، پتراس استدلال می‌کند که دولت در دوره‌ی نئولیبرالیسم «بازپیکربندی» می‌شود، نه اینکه عقب‌نشینی کند. کارویژه‌ی دولت از رفاه و توسعه به تسهیل‌گر انباشت و حافظ نظم طبقاتی تغییر یافته است. او با بهره‌گیری از سنت مارکسیستی، دولت را نه نهادی بی‌طرف بلکه عرصه‌ای برای تبلور قدرت طبقاتی می‌داند. از دید او، طبقات جدید سرمایه‌دار فراملی در هم‌پوشانی با آژانس‌های دولتی، شبکه‌ای از سلطه و کنترل می‌سازند که از سطح ملی فراتر رفته و به نظام جهانی انباشت گره خورده است. این رویکرد، برداشت ساده‌انگارانه‌ی جهانی‌شدن به‌مثابه‌ی کاهش اقتدار دولت را رد می‌کند و نشان می‌دهد که «بازار آزاد» در واقع تنها از طریق اقتدار دولت ممکن می‌شود. پتراس در بخش پایانی مقاله، به نقد پندار «زوال دولت» می‌پردازد و تأکید می‌کند که جهانی‌شدن بدون نیروی سازمان‌دهنده و اعمال‌کننده‌ی دولت وجود خارجی ندارد. او استدلال می‌کند که حتی پروژه‌های امپراتوری ایالات متحده، از حملات نظامی تا سیاست‌های مالی بین‌المللی، بدون پشتیبانی ساختاری دولت قابل دوام نیستند. بدین‌سان، دولت به‌رغم شعارهای نئولیبرالی درباره‌ی آزادی بازار، همچنان بازیگر اصلی و ضروری در تداوم سرمایه‌داری جهانی است. سبک نگارش پتراس فشرده، نظری و صریح است. او با ترکیب شواهد تجربی از آمریکای لاتین و جنوب جهانی با تحلیلی ساختاری از روابط طبقاتی، تصویری از دولت به‌عنوان عامل فعال امپریالیسم معاصر ارائه می‌دهد. هرچند مقاله به‌دلیل اختصار خود برخی ابعاد سیاسی درون کشورهای سرمایه‌داری پیشرفته را کمتر می‌کاود و گاه انسجام بیش از حد در روابط دولت و سرمایه را مفروض می‌گیرد، اما در مجموع تحلیلی منسجم و روشنگر ارائه می‌دهد که برای فهم پویایی‌های جهانی‌شدن حیاتی است.
در نهایت، «محوریت دولت در جهان معاصر» یادآور این واقعیت است که دست نامرئی بازارها، تنها با بازوی مرئی دولت عمل می‌کند. پتراس با نگاهی نقادانه به گفتمان جهانی‌گرایی، دولت را همچنان محور قدرت، انباشت و حکمرانی در جهان سرمایه‌داری می‌داند و خواننده را به بازاندیشی در معنا و کارکرد دولت در عصر امپراتوری‌های نئولیبرال فرامی‌خواند.