کتاب فتوحات‏ مکیه - باب 1 تا 4

کتاب سترگ «الفتوحات المکیه‌ی فی معرفه‌ی أسرار المالکیه‌ی والملکیه‌ی» که در فارسی به «فتوحات مکیه» شناخته می‌شود، مهم‌ترین و پرحجم‌ترین اثر محیی‌الدین ابن عربی است؛ اثری که در سنت عرفانی اسلامی جایگاهی بی‌بدیل دارد و به نوعی دایره‌یالمعارفی از کیهان‌شناسی عرفانی، انسان‌شناسی معنوی، اسرار شریعت و معانی باطنی قرآن و حدیث به شمار می‌آید. این متن عظیم در ۵۶۰ باب و حدود ۶۰ فصل تنظیم شده و ساختار آن بیانگر گستردگی و پیچیدگی مضامین است. نسخه فارسی این اثر در ترجمه‌ی محمد خواجوی عرضه شده و جلد نخست آن (شامل باب‌های ۱ تا ۴) در بخش «معارف» قرار دارد. این جلد نه‌تنها دروازه‌ی ورود به اندیشه‌ی ابن عربی است، بلکه چارچوب کلی عرفان نظری او را پی‌ریزی می‌کند و مخاطب را با بنیادهای معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی وی آشنا می‌سازد. ابن عربی، معروف به «شیخ اکبر»، در سال ۵۶۰ هجری قمری در اندلس به دنیا آمد و در ۶۳۸ هجری در دمشق درگذشت. او یکی از پرآوازه‌ترین عارفان و اندیشمندان اسلامی است که آثار فراوانی در حوزه‌های عرفان، فلسفه، اخلاق، تفسیر قرآن و حدیث از خود بر جای گذاشت. از او بیش از هشتصد اثر یاد شده که «فصوص‌الحکم» و «فتوحات مکیه» از برجسته‌ترین آن‌ها به شمار می‌روند. ابن عربی در مورد «فتوحات» ادعا می‌کند که آن را نه از رهگذر تفکر عقلانی، بلکه بر اساس مکاشفه و الهام الهی نوشته است؛ ادعایی که خود نشان‌دهنده‌ی لحن و روح شهودی متن است. جلد نخست ترجمه، با پرداختن به باب‌های ابتدایی، نقشه‌ی کلی عرفان ابن عربی را آشکار می‌کند. در باب اول، موضوع «معرفت» و جایگاه آن در سلوک انسان مطرح می‌شود. ابن عربی معرفت را نه صرفا دانشی ذهنی، بلکه حقیقتی شهودی و باطنی می‌داند که تنها از راه مکاشفه حاصل می‌شود. از نظر او، معرفت واقعی همان شناخت خداوند است و بدون آن هیچ سلوکی به ثمر نمی‌رسد. در باب دوم، بحث «حروف و حرکات» پیش کشیده می‌شود؛ ابن عربی زبان و حروف عربی را مظهر اسرار آفرینش می‌بیند و معتقد است هر حرف، بار معنوی و تأثیر کیهانی دارد. در این نگاه، زبان نه ابزار ارتباطی صرف، بلکه تجلی‌گاه حقیقت الهی است. باب سوم به مسئله‌ی «تنزیه و تشبیه» می‌پردازد. ابن عربی نشان می‌دهد که خداوند در عین تعالی و فراتر بودن از عالم (تنزیه)، در همه‌چیز نیز حضور دارد (تشبیه). او این دو را متضاد نمی‌داند، بلکه معتقد است که سالک باید بتواند میان این دو وجه ظاهرا متناقض جمع کند تا به حقیقت توحید نزدیک شود. در باب چهارم نیز علت آفرینش عالم و مراتب اسماء حسنی تبیین می‌شود. از نظر ابن عربی، جهان چون آیینه‌ای است که اسماء و صفات خداوند در آن جلوه می‌کند؛ به همین دلیل، آفرینش امری ضروری برای تجلی الهی بوده است. در این میان، انسان جایگاهی ویژه دارد، چرا که او جامع همه‌ی اسماء الهی است و به عنوان «خلیفه‌ی‌الله» در کانون این کیهان‌شناسی قرار می‌گیرد. اهمیت این جلد نخست نه تنها در معرفی برخی از بنیادی‌ترین مفاهیم عرفان ابن عربی، بلکه در نشان دادن شیوه‌ی نگاه او به هستی است. او همه‌ی پدیده‌ها را در پرتو اسماء الهی تفسیر می‌کند و بر معرفت شهودی و سلوک باطنی به عنوان راه اصلی شناخت تأکید دارد. بدین ترتیب، «فتوحات مکیه» صرفا کتابی نظری نیست، بلکه راهنمایی معنوی برای سالکانی است که می‌خواهند از سطح ظاهر شریعت به بطن حقیقت راه یابند.
به طور کلی، جلدهای ۱ تا ۴ ترجمه‌ی خواجوی تنها بخش کوچکی از این اثر سترگ را در بر می‌گیرند، اما همان آغازین ابواب، مبانی و چارچوب اندیشه‌ی ابن عربی را آشکار می‌سازند. فتوحات مکیه با گستره‌ی وسیع موضوعات و عمق نظری کم‌نظیرش همچنان از مهم‌ترین متون در سنت عرفانی و فکری اسلام باقی مانده است و مطالعه‌ی آن برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به عرفان اسلامی دریچه‌ای به جهان‌بینی پیچیده و رازآلود ابن عربی می‌گشاید.