کتاب در قلمرو وجدان

تاریخ عقاید و ادیان نه فقط مدخل سودمند و ارزنده بی برای مباحث مربوط به علم کلام و اثولوجیا - تئولوگیا)ی تطبیقی محسوب است بلکه خود تجربه یی عمیق از احوال وجدان انسانی در طی تحول و توالی قرنها و نسلها نیز هست. از آنجا که حیات دینی، و مخصوصا آنچه میتوان آن را احساس دینی ،خواند به هر صورت که هست انسان را وامی دارد تا در رفتار و گفتار و اندیشه خویش همواره به نیک و بد و شایست و نشایست آن بیندیشد پیداست که ادیان و عقاید به قلمرو وجدانی وابسته اند و لاجرم شناخت آنها شامل شناخت اخلاق و وجدان نیز هست. اما حیات دینی در عین حال انسان را در فراسوی اخلاق به عوالم ماورای محسوس سوق میدهد و بدینگونه شعور و عاطفه را هم در قلمرو وجدان وارد میکند و از آن گذشته با الزام نقش وراثت و محیط در اخلاق ،انسانی از دیدگاه مورخ به آن رنگ نسبی میدهد و شناخت آن را ناچار در حوزه تاریخ نگری در می آورد. ضرورت توجه مورخ به این گونه مباحث از اینجاست و اینکه بدون تأمل در تاریخ عقاید و ادیان فهم تاریخ انسانی همواره آسان نیست نیز ناشی از همین معنی است.
با این همه کتاب حاضر نه تاریخ جامع عقاید و ادیان است نه مرور برتمام فرهنگ انسان فقط از دایره شمول پاره یی ادوار و احوال آنها عبور میکند و در آنچه این مباحث را با قلمرو وجدان مربوط میدارد حاصل فعالیت ذهن و وجدان انسان را به جستجو میگیرد. در این جستجو هم به شرق بیش از غرب نظر دارد و این از آن روست که غرب امروز بخش عمده یی از سرمایه ایمان و وجدان خود را به شرق مدیون است و اگر در این باب انکار یا تردید نشان میدهد از ناشناخت یا از شوخ چشمی است. زمینه اصلی این جستجو درسهایی بود که از سی سالی پیش در مدارس عالی از جمله در دانشکده علوم معقول و منقول و دانشسرای عالی سابق در تهران القا شد. اما علاقه به اصل مسأله از سالها قبل از آن آغاز شد و بعد از آن هم تا به امروز با وجود اشتغالهای دیگر هرگز از کانون توجه پژوهنده دور نماند.