کتاب تعلیم ریتا

«تعلیم ریتا» اثر ویلی راسل یکی از نمایشنامه‌های شاخص معاصر است که با بهره‌گیری از ساختار دونفره و تمرکز بر رابطه‌ای ساده اما عمیق میان یک مدرس دانشگاه و زنی جوان از طبقه کارگر، سوالات پیچیده‌ای درباره آموزش، طبقه، هویت و امکان تغییر مطرح می‌کند. تمام نمایش در فضای بسته و کوچک دفتر یک استاد در دانشگاه لیورپول رخ می‌دهد؛ فضایی که به‌ظاهر محدود است اما در بطن خود میدان رویارویی دو جهان متفاوت را شکل می‌دهد: جهان آکادمیک فرسوده و بی‌رمق، و جهان پرانرژی، صریح و بی‌پیرایه‌ی زن جوانی که برای شکستن حصارهای طبقاتی وارد آن می‌شود. این مواجهه بستر اصلی نمایش است و باعث می‌شود روابط شخصیت‌ها، دیدگاه‌ها و امیدهایشان به تدریج دستخوش تغییر شود، بی‌آنکه لازم باشد روایت وارد محدوده رویدادهای بیرونی یا حوادث پرپیچ‌وخم شود. نمایشنامه در لایه‌های زیرین خود بیش از هر چیز درباره تحرک اجتماعی است؛ درباره اینکه آموزش چگونه می‌تواند دروازه‌ای برای تغییر باشد، اما همین تغییر ممکن است فرد را از ریشه‌های خود جدا کند و احساس بیگانگی تازه‌ای ایجاد کند. ریتا، شخصیتی که با اراده و اشتیاقی خام اما جدی وارد این جهان می‌شود، نماینده نسلی است که احساس می‌کند در چارچوب‌های از پیش تعیین‌شده‌ی طبقه اجتماعی خود گرفتار شده است و راه گریز را در جهان دانش می‌بیند. اما راسل با نگاهی واقع‌گرایانه نشان می‌دهد که ورود به جهان فرهنگی طبقه متوسط، فقط یک بازیابی ساده‌ی فرصت‌ها نیست؛ فرایندی است که با چالش‌های هویتی، تضادهای درونی و پرسش‌های عمیق همراه می‌شود. در کنار او، فرانک - کهن‌سالی نه، اما حس خستگی و بی‌هدف‌بودن - همین جهان دانشگاهی را نه به‌عنوان فضای رهایی، بلکه به‌عنوان ساختاری تکراری و گاه پوچ می‌بیند. همین تفاوت انرژی و نگاه، رابطه آن‌ها را به محرکی برای تحول دوطرفه بدل می‌کند. در سطحی دیگر، نمایش درباره ماهیت آموزش و معنای واقعی «یادگیری» است. ریتا برای مدرک یا موقعیت اجتماعی نمی‌آید؛ او به‌دنبال نوعی بیداری فکری است، نیاز دارد جهان را بزرگ‌تر ببیند و نخستین بار خود واقعی‌اش را طراحی کند. در مقابل، فرانک با اینکه آموزگار است، خود گرفتار این پرسش می‌شود که هدف آموزش چیست: انتقال دانش؟ ساختن طبقه‌ای جدید؟ یا تبدیل ذهن‌ها به ابزاری برای تطابق؟ این برخورد دو نگاه، نمایشنامه را فراتر از یک داستان شخصی می‌برد و به تأملی درباره چرایی آموزش تبدیل می‌کند. راسل هم‌زمان به ظرافت مسئله هویت و تغییر را نیز می‌کاود. ریتا با تغییر نام، زبان، رفتار و جهان‌بینی‌اش سعی دارد خودی تازه بسازد؛ اما همین تغییر برای فرانک تهدیدآمیز است زیرا به او یادآوری می‌کند که رکود و بی‌حرکتی خود او چقدر عمیق شده است. این تنش میان اصالت و جذب، میان «شدن» و «از دست دادن»، قلب احساسی نمایش را شکل می‌دهد. قدرت اصلی «تعلیم ریتا» در سادگی فرم، تمرکز بر دو شخصیت و زبانی است که هم شوخ‌طبعانه و قابل‌لمس است و هم لایه‌هایی از اندوه، تضاد و امید را در خود جای می‌دهد. طنز راسل هرگز سطحی نیست؛ بلکه ابزاری است برای بازکردن مسیر به سوی تأمل‌های جدی‌تر درباره طبقه، عزت‌نفس، آزادی و امکان رهایی فردی. هرچند برخی عناصر ممکن است در بستر تاریخی دهه ۱۹۸۰ ریشه داشته باشند، اما نمایش همچنان معنایی معاصر دارد، زیرا پرسش‌هایش درباره تغییر، آموزش و خودسازی، جهانی و همیشگی‌اند.