کتاب مخالف، نیازی به گفتن نیست

مقدمه‌ای روان و یکپارچه بر نمایشنامه‌ی «مخالف، نیازی به گفتن نیست» اثر میشل ویناور، که در سال ۱۹۷۸ منتشر شده است، تصویری منحصربه‌فرد از درام مدرن فرانسوی ارائه می‌دهد. این اثر نمایشی مجلسی و مینیمالیستی است که در قالب دوازده قطعه‌ی جداگانه روایت می‌شود. اگرچه نمایشنامه کمتر در اجراهای عمومی دیده شده، اما به خاطر ساختار نوآورانه و لایه‌های عاطفی ظریف خود، نزد منتقدان و دانشجویان تئاتر جایگاهی خاص دارد.
زمینه‌ی تاریخی این نمایشنامه در بحبوحه‌ی بحران‌های اقتصادی و اجتماعی پس از جنبش مه ۱۹۶۸ در فرانسه شکل گرفته؛ دوره‌ای که با افزایش بیکاری، ناآرامی‌های صنعتی و بی‌ثباتی اجتماعی همراه بود. ویناور در این اثر سنت‌های روایی و نمایشی رایج را کنار می‌گذارد و به جای آن از زبانی ساده و گفت‌وگویی پراکنده بهره می‌برد که پر از وقفه‌ها، مکث‌ها و لحظات سکوت است. این ساختار، مخاطب را به خواندن بین خطوط و دریافت ظرایف نهفته در دیالوگ‌ها و فضای خاموش متن دعوت می‌کند. خود نویسنده این تجربه‌ی درام را با موسیقی مجلسی مقایسه می‌کند؛ جایی که چندین صدا به شکل پیچیده‌ای در کنار هم قرار گرفته و تم‌ها، تکرارها و ناهماهنگی‌ها را به نمایش می‌گذارند. در مرکز داستان دو شخصیت اصلی قرار دارند: هلن، زنی آمارشناس که پس از از دست دادن شغل خود دچار بی‌ثباتی عاطفی می‌شود، و پسر هفده‌ساله‌اش فیلیپ، که «مخالف» جریان‌های اجتماعی است؛ نوجوانی سردرگم، منفعل و سرسخت که نظام کار، پدر غایب و انتظارات جامعه را رد می‌کند. در طول ماه‌ها، روایت در فضای محدود آپارتمان آنها جریان دارد؛ جایی که فیلیپ پس از یافتن شغل در کارخانه‌ی سیتروئن، به تدریج وارد دنیای جرایم کوچک، مواد مخدر و دزدی پس‌انداز مادر می‌شود. ورود پلیس به منظور دستگیری فیلیپ اوج تنش‌های خانگی و اجتماعی را به نمایش می‌گذارد. موضوع اصلی نمایشنامه به بیگانگی فردی، گسست نسلی و پیچیدگی‌های هم‌پوشانی رکود شخصی با فروپاشی اجتماعی می‌پردازد. فیلیپ، به عنوان «مخالف» واقعی، نه در قالب یک موعظه‌کننده و نه محکوم‌کننده ظاهر می‌شود، بلکه بیشتر کناره‌گیری کرده، صحبت می‌کند اما از معنا دور است؛ «ایل و سنس دیر» (حضور و معنا جدا افتاده‌اند). در مقابل، هلن نمادی از مادری مضطرب و تسلیم‌شده است که روابط پرتنش آنها به بازتابی کوچک از بحران‌های بزرگ‌تر اقتصادی و اجتماعی بدل می‌شود. درامی که حاصل می‌شود نه هیجانی و شعارگونه، بلکه به شدت انسانی و متکی بر ناگفته‌ها و سکوت‌های پرمعناست. در «مخالف، نیازی به گفتن نیست»، میشل ویناور مینیمالیسم دراماتیک خود را به نهایت رسانده و تصویری واقعی و همدلانه از فرانسه‌ی معاصر خلق کرده است؛ تصویری که با استفاده از زبان و ساختار روایی منحصربه‌فرد، تبلور بحران‌های اجتماعی و فردی است.
در نهایت، «مخالف، نیازی به گفتن نیست» با ایجاز ادبی و فرم رادیکال خود، جایگاه ویژه‌ای در کارنامه‌ی ویناور و درام قرن بیستم دارد؛ اثری که با ظرافت، بار بیگانگی، رکود اجتماعی و نارضایتی نسلی را به تصویر می‌کشد و از طریق ریتم گفتار و فضاهای خالی میان آن‌ها، قدرت روایتگری بی‌کلام را به نمایش می‌گذارد.