کتاب جریان های اصلی در مارکسیسم

"جریان های اصلی در مارکسیسم: جلد سوم - فروپاشی" واپسین بخش از اثر سه‌جلدی لژشک کولاکوفسکی، فیلسوف لهستانی و مارکسیست سابق، است که تصویری تاریخی و تحلیلی از خیزش و افول تفکر مارکسیستی در قرن بیستم ترسیم می‌کند. کولاکوفسکی با ترکیبی از دقت فلسفی، ژرف‌نگری تاریخی و تجربه‌ی زیسته، در این جلد به تحلیل فروپاشی نظری و عملی مارکسیسم می‌پردازد؛ ایدئولوژی‌ای که زمانی وعده‌ی رهایی می‌داد و سرانجام، خود در ساختارهای قدرتی که الهام‌بخش آن بود، به زوال کشیده شد. این کتاب که نخستین‌بار در ۱۹۷۸ منتشر شد، نه فقط تاریخ‌نگاری و نقدی فلسفی، بلکه بازنگری‌ای اخلاقی است درباره‌ی سرنوشت اندیشه‌ای که با امید آغاز شد و به توتالیتاریسم ختم گشت. کولاکوفسکی در این جلد پایانی، فرجام مارکسیسم را از لنین تا مائو، از نظام‌های بلشویکی تا انجماد ایدئولوژیک در شوروی پی‌می‌گیرد.
"فروپاشی" طیفی گسترده از تحولات تاریخی و جغرافیایی را در بر می‌گیرد. با تحلیل لنینیسم و بازتفسیر آن از آموزه‌های مارکس آغاز می‌شود؛ تفسیری که به خدمت انقلاب در آمد و پایه‌گذار دولتی شد که به‌زودی از درون آن، استالینیسم سر برآورد. کولاکوفسکی سپس به تروتسکیسم، مائوئیسم، نظریه‌پردازی‌های متفکران غربی و صورت‌بندی‌های متأخر مارکسیستی می‌پردازد، تا نشان دهد چگونه این ایدئولوژی با اقتدارگرایی سیاسی، ناکارآمدی اقتصادی و سانسور فرهنگی در هم تنید. اما کتاب فراتر از تاریخ وقایع است. کولاکوفسکی متفکرانی چون گئورگ لوکاچ، آنتونیو گرامشی، لویی آلتوسر و هربرت مارکوزه را به‌طور انتقادی تحلیل می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه تلاش برای احیای مارکسیسم در غرب، اغلب در نظریه‌پردازی‌های انتزاعی و گاه گریز از واقعیت فرو می‌رفت. مهم‌تر از آن، او رد پای فرسایش مبانی فلسفی مارکسیسم را در لحظه‌هایی پی‌می‌گیرد که این اندیشه برای توجیه سرکوب سیاسی و قدرت دولت به کار گرفته شد. در بطن روایت او، تنشی مداوم میان مارکسیسم به‌مثابه‌ی نقد قدرت و مارکسیسم به‌مثابه‌ی ابزار قدرت موج می‌زند؛ اندیشه‌ای که در مسیر دولتی‌شدن، علیه خود قیام کرد.
در هسته‌ی "فروپاشی"، نوعی سرخوردگی از اتوپیا نهفته است. کولاکوفسکی روایت می‌کند که چگونه رویای جامعه‌ای عقلانی و بی‌طبقه، در عمل به نظامی بدل شد که با زبان دیالکتیک، بی‌عقلی را تثبیت می‌کرد. او از "فساد آرمان‌ها" سخن می‌گوید؛ از این‌که چگونه ایده‌های والای رهایی، به‌واسطه‌ی ساختارهای قدرت، شکل معکوس یافتند. از دیگر مضامین اصلی کتاب، مفهوم "مسئولیت فکری" است. کولاکوفسکی با بی‌پروایی کسانی را مورد انتقاد قرار می‌دهد که به نام "ضرورت تاریخی" یا "قانون دیالکتیک"، در برابر جنایت‌ها سکوت کردند یا آن‌ها را توجیه نمودند. به‌زعم او، فیلسوف مسئول است نه‌تنها در آنچه می‌اندیشد، بلکه در آنچه نظام‌های قدرت از اندیشه‌ی او می‌سازند. با این همه، کولاکوفسکی منکر "تاب‌آوری نقد مارکسیستی" نیست. او می‌پذیرد که اگرچه مارکسیسم به‌عنوان یک پروژه‌ی سیاسی شکست خورده است، بسیاری از دغدغه‌های بنیادین آن-بیگانگی، نابرابری، استثمار-هنوز حل‌نشده و برجای‌مانده‌اند.
"جریان‌های اصلی مارکسیسم: جلد سوم - فروپاشی" اثری است روشن‌گر و هشیارکننده. کولاکوفسکی، با انصاف فکری و حساسیت تاریخی، چهره‌ی پیچیده و چندلایه‌ی مارکسیسم را ترسیم می‌کند؛ از لحظه‌ی تولد فلسفی تا زمان فرسایش ایدئولوژیک. او هرگز این سنت فکری را به کاریکاتور تقلیل نمی‌دهد، بلکه با کنجکاوی و دقت، میراث آن را به‌چالش می‌کشد. این جلد، برای هر خواننده‌ی علاقه‌مند به فلسفه‌ی سیاسی، تاریخ ایدئولوژی‌ها، یا این پرسش بنیادین که چگونه اندیشه‌های آزادی‌بخش می‌توانند بدل به ابزار سلطه شوند، یکی از منابع بنیادی و ضروری به‌شمار می‌رود. کتابی است برای پایان دادن به یک روایت، و آغازیدن تأملی تازه.