کتاب معمار و معماری در تاریخ اجتماعی ایران

کتاب «معمار و معماری در تاریخ اجتماعی ایران» نوشته‌ی غلامرضا جمال‌الدین، تحیلیی در پاره‌ای ناگفته‌ها و کم‌گفته‌ها در باب جایگاه «معمار» و «معماری» در ایران دوره‌ی اسلامی است. این کتاب، با رهیافتی مبتنی بر تاریخ اجتماعی می‌کوشد تا از منظر متون و منابع تاریخی، به جایگاه اجتماعی معمار-مهندس و شأن امر معماری در این دوران بپردازد.کتاب در چهار گفتار تنظیم شده است.
گفتار اول، به «جایگاه و شأن اجتماعی معمار-مهندس» اختصاص دارد. در متون تاریخی، با طیف وسیعی از عناوین مانند معمار، مهندس، بنّا و استادکار روبه‌رو می‌شویم، اما این کتاب به این پرسش می‌پردازد که سهم و نقش واقعی هر یک از این گروه‌ها در تکوین یک اثر معماری چه بوده و چه اختیارات و محدودیت‌هایی داشته‌اند. در این بخش، به نقش حامیان، بانیان و ناظران حکومتی مانند «محتسب» که بر کار معماران نظارت داشت، و همچنین به قوانین معماری و شهرسازی پرداخته شده است. بررسی احوال چند تن از معماران برجسته مانند قوام‌الدین شیرازی، بخش پایانی این گفتار را تشکیل می‌دهد.گفتار دوم، «امر معماری در تاریخ اجتماعی ایران» را مورد بررسی قرار می‌دهد و به اهمیتی که عمران و آبادی برای یک حکومت داشته، می‌پردازد. در این بخش، به اهمیت مولفه‌های معماری در تاریخ‌نگاری مورخان اسلامی توجه شده و اینکه یک مورخ، در توصیف آثار معماری، چه ارکانی را مورد توجه قرار داده است. بررسی «شهرنامه‌ها» و موضوع «بناهای گمشده» در تاریخ، از دیگر مباحث این گفتار است.
گفتار سوم، به «ساختار اجتماعی صوفیه» و تأثیر آن بر معماری می‌پردازد. در این بخش، با استناد به متون عرفانی، معماری خانقاه، جایگاه مزار و زیارت و کارکردهای اجتماعی آن‌ها بررسی شده است. همچنین، «فتوت‌نامه‌ها» و «شهرآشوب‌ها» به عنوان اسنادی که زوایای دیگری از جایگاه سازندگان گذشته را روشن می‌کنند، تحلیل شده‌اند.گفتار پایانی کتاب، به موضوعی کمتر پرداخته‌شده، یعنی «بانیان و حامیان زن در عرصه‌ی معماری» اختصاص دارد. این بخش، نگاهی به ورود زنان به این عرصه و نقش فعالی که ایشان در حمایت مالی و معنوی از آثار معماری داشتند، می‌اندازد. در نهایت، این کتاب اثری است که با نگاهی بدیع و مبتنی بر تاریخ اجتماعی، به درک بهتری از فرآیند خلق معماری در ایران دوره‌ی اسلامی و جایگاه آفرینندگان آن کمک می‌کند.