کتاب «داروین در عهد قاجار» شامل سه رساله‌ی فارسی از دوره‌ی قاجار است که به بررسی و نقد نظریه‌ی تکامل چارلز داروین می‌پردازد. این کتاب که توسط محمد معصومی گردآوری و تصحیح‌شده است، نگاهی ارزشمند به چگونگی برخورد اندیشمندان ایرانی آن عصر با این نظریه‌ی نوین و چالش‌برانگیز ارائه می‌دهد.
رساله‌ی نخست با عنوان «مرآت العقل» اثر محمدعلی سنقری حائری است که احتمالا قدیمی‌ترین متن فارسی در این زمینه به شمار می‌رود. سنقری از منظری کلامی و عقلی به نقد اندیشه‌های مادی‌گرایانه داروین می‌پردازد و با استناد به آثار دیگر عالمان شیعه مانند اسدآبادی و حسین جسر، می‌کوشد افکار او را رد کند. رساله‌ی دوم با نام «تنقید مقاله دارونیست‌ها» نوشته‌ی سیداسدالله خارقانی است. این متن کوتاه اما جدلی، بیشتر بر جنبه‌های مرتبط با انسان در نظریه‌ی تکامل داروین تمرکز دارد. سومین رساله، «داروین و حکمای مشرق‌زمین» یا «سردارنامه» اثر میرزا عنایت‌الله دستغیب شیرازی است. او در این اثر ادعا می‌کند که می‌توان ریشه‌های نظریه‌ی تکامل داروین را در آثار حکمای مسلمان مانند رازی، ملاصدرا، ملارومی و دیگران یافت و داروین مطلب تازه‌ای ارائه نداده است.
مصحح این کتاب، به اهمیت مطالعه و بازنشر آثار تاریخی در حوزه‌ی علم اشاره می‌کند. از دیدگاه وی این کار می‌تواند به درک بهتر ما از روش‌ها و دیدگاه‌های گذشتگان در برخورد با مفاهیم علمی جدید کمک کند. همچنین تاریخ علم می‌تواند بینشی فلسفی و معرفت‌شناسانه در‌مورد مفهوم، روش و تعریف علم به ما بدهد. معصومی تأکید دارد که با توجه به کمبود آثار تخصصی در‌مورد نظریه تکامل در ایران آن دوران، لازم است آثار الهیاتی، دینی و کلامی که به این موضوع پرداخته‌اند نیز مورد مطالعه قرار گیرند تا بتوان تلقی کلی اندیشمندان ایرانی از نظریه داروین را درک کرد.
در مجموع، کتاب «داروین در عهد قاجار» سندی با ارزش از تلاش‌های اولیه‌ی اندیشمندان سنتی ایرانی برای روبه‌رو شدن و واکنش نشان دادن به یکی از مهم‌ترین نظریه‌های علمی مدرن یعنی تکامل است که دیدگاه‌های متفاوت آنان را در این زمینه به نمایش می‌گذارد.
کتاب داروین در عهد قاجار
کرگدن