کتاب ویتمن ایرانی

کتاب «ویتمن ایرانی: فراتر از یک پذیرش ادبی» نوشته‌ی بهنام م. فومشی، اثری پژوهشی در حوزه‌ی ادبیات تطبیقی و مطالعات پذیرش است که نخستین بار در سال ۲۰۱۹ توسط انتشارات دانشگاه لیدن و دانشگاه آمستردام منتشر شد. این کتاب به جای آنکه صرفا به بررسی «تأثیر» والت ویتمن بر شعر فارسی بپردازد، کوشیده است فرایندی پیچیده و چندلایه از ترجمه، بازخوانی، اقتباس و بازاندیشی شعر او را در بستر تاریخی و فرهنگی ایران آشکار سازد. فومشی نشان می‌دهد که ویتمن، شاعر بزرگ آمریکایی که با «برگ‌های علف» به نماد آزادی، دموکراسی و فردگرایی بدل شد، در ایران نه صرفا یک شاعر خارجی که الگویی قابل تغییر و بازتعریف بوده است؛ الگویی که بسته به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر دوره، به گونه‌ای متفاوت خوانده و تفسیر شده است.
کتاب در نه فصل تنظیم شده و ابتدا با معرفی زندگی و نوآوری‌های ادبی ویتمن آغاز می‌شود. در این بخش، فومشی به توضیح ویژگی‌های سبکی و ایدئولوژیک شعر او می‌پردازد و جایگاهش را در بستر شعر مدرن آمریکا روشن می‌سازد. سپس بحث اصلی به چگونگی ترجمه‌ی اشعار ویتمن به فارسی منتقل می‌شود: مترجمان چه کسانی بودند، در چه زمان‌هایی دست به ترجمه زدند و این ترجمه‌ها چگونه متأثر از زمینه‌های سیاسی و اجتماعی روزگار خود شکل گرفتند. یکی از محورهای کلیدی کتاب، بررسی پذیرش انتقادی و خلاقانه‌ی ویتمن در ایران است. فومشی نشان می‌دهد که شاعران و منتقدان فارسی نه تنها به استقبال ویتمن رفته‌اند بلکه اغلب او را بازتعریف کرده‌اند؛ گاهی در قالب مدرنیسم نیما‌یوشیجی، گاه در قالب صدای دموکراتیک و انقلابی، و زمانی دیگر در هیئت نمادی عرفانی‌تر یا حتی معنوی. در این مسیر، اشعار ویتمن به ابزاری برای تأمل درباره آزادی، عدالت اجتماعی، اصلاحات سیاسی و همچنین هویت ملی بدل شدند. این بازاندیشی‌ها نشان می‌دهند که گفت‌وگو میان ویتمن و شعر فارسی هرگز یک‌سویه نبوده، بلکه تعاملی پویا و متقابل است. فومشی در تحلیل خود بر این نکته تأکید می‌کند که ترجمه تنها یک عمل زبانی نیست، بلکه فرآیندی فرهنگی و سیاسی است. انتخاب اشعار، شیوه‌ی ترجمه و زمان انتشار آن‌ها اغلب با ملاحظات ایدئولوژیک و شرایط تاریخی پیوند خورده است؛ از جنبش مشروطه گرفته تا جنبش‌های چپ و حتی تحولات پس از سال ۲۰۰۹. به همین دلیل، تصویر ویتمن در ایران همواره در حال تغییر بوده و بسته به موقعیت، گاه به صدای آزادی‌خواهانه بدل شده و گاه در هیئت شاعری نمادین و عرفانی بازتاب یافته است. نقاط قوت این کتاب در پژوهش آرشیوی گسترده، نگاه ظریف به ترجمه و نظریه‌ی پذیرش و نیز روشن ساختن چهره‌های کمتر شناخته‌شده‌ی شعر فارسی مدرن است. البته، گستردگی موضوع گاهی موجب شده برخی از مطالعات موردی عمق کمتری داشته باشند و بخش‌های سیاسی معاصر به دلیل محدودیت منابع، کمتر بسط یابند. با این حال، اثر فومشی تصویری منحصربه‌فرد از چگونگی حضور ویتمن در فرهنگ ایرانی ارائه می‌دهد.
در نهایت، «ویتمن ایرانی» نشان می‌دهد که ویتمن در ایران نه یک تأثیر ادبی ساده، بلکه بخشی از مذاکره‌ای فرهنگی است که در آن شاعران، مترجمان و منتقدان ایرانی او را به گونه‌های متفاوت بازآفرینی کرده‌اند. این کتاب به خواننده می‌آموزد که شعر ویتمن، در عبور از مرزها، همواره به معنایی تازه دست یافته و به آینه‌ای برای بازاندیشی در باب آزادی، هویت و سیاست در ایران بدل شده است. برای علاقه‌مندان به ادبیات تطبیقی، مطالعات ترجمه و پویایی‌های فرهنگی بین ایران و غرب، این اثر مرجعی ارزشمند و الهام‌بخش است.