کتاب نسبیت عام (فیزیک مدرن)

کتاب «نسبیت عام (فیزیک مدرن)» نوشته‌ی کریس فری، فیزیکدانی که مجموعه‌ی «دانشجویان کوچک» را بنیان گذاشت، اثری خلاقانه و بازیگوش است که تلاش می‌کند یکی از پیچیده‌ترین نظریه‌های علمی، یعنی نظریه‌ی نسبیت عام آلبرت انیشتین، را به ساده‌ترین زبان ممکن برای ذهن‌های بسیار کوچک معرفی کند. این کتاب مصور ۲۴ صفحه‌ای که در سال ۲۰۱۷ در قالب کتاب مقوایی منتشر شد، بخشی از جنبشی گسترده‌تر برای آشنا کردن کودکان خردسال با مفاهیم STEM (علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) از نخستین سال‌های زندگی است. فری در این اثر با استفاده از رنگ‌های روشن، فرم‌های هندسی و متن مینیمالیستی، مفاهیمی همچون فضا-زمان، جرم، انحنا، سیاه‌چاله و امواج گرانشی را در قالب استعاره‌های بصری ساده و قابل لمس به تصویر می‌کشد. او فضا-زمان را چون صفحه‌ای نرم نشان می‌دهد که جرم با نشستن روی آن فرورفتگی ایجاد می‌کند، و اجسام کوچک‌تر که در اطراف آن می‌غلتند، گرانش را مجسم می‌سازند. این استعاره‌ی دیداری، پلی است میان شهود کودکانه و یکی از دشوارترین نظریه‌های علم مدرن. هدف کتاب، آموزش مفاهیم ریاضی یا فرمول‌های پیچیده نیست، بلکه برانگیختن حس شگفتی در برابر ساختار جهان است. نوزاد یا کودک نوپا با دیدن شبکه‌ها، دایره‌ها و موج‌های رنگی ممکن است چیزی از محتوای علمی درک نکند، اما در سطح حسی، با نظمی بصری و ریتمی آشنا می‌شود که ذهن او را به پرسش و کشف دعوت می‌کند. در واقع، فری در این اثر همان‌قدر که به کودک توجه دارد، به والدین نیز می‌اندیشد؛ متن کوتاه و طنزآمیز او طوری طراحی شده که بزرگسال خواننده از ایده‌ی «آموزش نسبیت به نوزاد» لذت ببرد و در حین خواندن، خود نیز با نگاهی تازه به مفاهیم علمی بنگرد. این دوگانگی مخاطب، یکی از نقاط قوت مجموعه‌ی دانشگاه کودک است: کتاب‌هایی که ظاهرا برای نوزادان نوشته شده‌اند، اما به همان اندازه برای بزرگسالان سرگرم‌کننده و آموزنده‌اند. از منظر طراحی، نسبیت عام برای نوزادان با صفحات ضخیم، گوشه‌های گرد و اندازه‌ای مناسب برای دست‌های کوچک ساخته شده است. تصاویر با کنتراست بالا و رنگ‌های زنده، برای جذب توجه بینایی در مرحله‌ی اولیه‌ی رشد کودک ایدئال‌اند. در عین حال، واژگانی مانند پیچ‌خوردگی، جرم و امواج گرانشی در کنار تصاویر، به شکل ناخودآگاه در ذهن کودک و حافظه‌ی زبانی او جای می‌گیرند و نوعی مواجهه‌ی اولیه با زبان علمی ایجاد می‌کنند. هرچند کتاب نمی‌تواند فرمالیسم ریاضی نسبیت را منتقل کند و طبیعتا از عمق علمی فاصله دارد، اما از حیث نمادین موفق است: به کودک می‌آموزد که جهان پیرامونش قابل پرسش و در عین حال زیبا و پررمز است. نقدهای وارد بر اثر، بیشتر حول همین ساده‌سازی می‌چرخد؛ برخی معتقدند مفاهیم برای نوزادان بیش از حد انتزاعی است و تنها با توضیح بزرگسال معنا می‌یابد. بااین‌حال، این همان هدف فری است: ایجاد گفت‌وگو میان کودک و مراقب درباره‌ی مفاهیم بزرگ، نه تدریس مستقیم. نتیجه، اثری است که بیش از هر چیز، تخیل را تغذیه می‌کند. در پایان، می‌توان گفت «نسبیت عام (فیزیک مدرن)» با ترکیب طنز، علم و طراحی چشم‌نواز، یک دعوت شیرین است به علم‌دوستی از گهواره؛ کتابی که نه برای آموزش دقیق، بلکه برای بیدار کردن حس شگفتی نسبت به جهان نوشته شده و در همین هدف ساده، کاملا موفق است.