کتاب ایران کهن و ایران نو

کتاب «ایران کهن و ایران نو: سفرنامه ایران» نوشته آرتور کریسین‌سن، حاصل سفر دوم این شرق‌شناس دانمارکی به ایران در سال ۱۹۲۹ میلادی، در دوره سلطنت رضاشاه پهلوی است. این اثر، نگاهی دوگانه به ایران دارد؛ از یک‌سو به گذشته تاریخی و تمدنی این سرزمین می‌پردازد و از سوی دیگر، به تحولات معاصر آن در دوران گذار از قاجاریه به پهلوی، همراه با تحلیل‌هایی دربارهٔ شرایط اجتماعی و سیاسی زمانه.
کریسین‌سن که پیش‌تر نیز در سال ۱۹۱۴ و سپس در سال ۱۹۳۴ به ایران سفر کرده بود، در این کتاب تلاش می‌کند تا تصویری از ایران به‌عنوان کشوری با گذشته‌ای باشکوه و اکنونی پرچالش ارائه دهد. او در بخش نخست کتاب، با عنوان «ایران کهن»، به تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان دوره قاجار می‌پردازد. در این بخش، تمرکز ویژه‌ای بر رویدادهای سیاسی دوره قاجار، انقلاب مشروطه، و چگونگی روابط ایران با قدرت‌های اروپایی دیده می‌شود. نگاه او به این دوره، با نگاهی انتقادی و گاه متاثر از تجربه زیسته‌اش در ایران همراه است؛ او از نزدیک شاهد ضعف ساختارهای سیاسی قاجاری و پیامدهای ورود مستشاران خارجی در عرصه‌های نظامی و اقتصادی بوده است. در این بخش، تحلیل‌های کریسین‌سن از قراردادهایی چون ترکمانچای، سن‌پترزبورگ و امتیازنامه‌هایی همچون امتیاز رویتر، با جزئیات قابل‌توجه ارائه شده‌اند. این قراردادها به‌عنوان نقاط عطفی در تاریخ وابستگی ایران به دولت‌های خارجی بررسی می‌شوند. نویسنده با دیدی موشکافانه، پیامدهای این توافق‌ها را بر نهادهای سیاسی و اقتصادی کشور بازتاب می‌دهد.
اما بخش دوم کتاب، با عنوان «ایران نو»، تصویری از ایران در دوران پهلوی اول ترسیم می‌کند. در این بخش، کریسین‌سن به پیشرفت‌های نسبی در زیرساخت‌ها، آموزش، و ارتش اشاره دارد و از امیدهایی سخن می‌گوید که نسل جدید ایرانیان برای آینده کشور در سر می‌پرورانند. او به‌ویژه به اصلاحات رضاشاه توجه دارد؛ اصلاحاتی که گرچه با اقتدار و گاه سرکوب همراه بود، اما از دید نویسنده، نشانه‌ای از تلاش برای ساختن کشوری مدرن از دل ویرانه‌های گذشته تلقی می‌شود. در کنار بررسی امور سیاسی و تاریخی، نویسنده به ویژگی‌های فرهنگی و روان‌شناسی اجتماعی مردم ایران نیز توجه دارد. او معتقد است شناخت واقعی یک ملت زمانی ممکن می‌شود که زبان، آداب و روحیه آن ملت را از نزدیک، در بطن جامعه، تجربه کرده باشی. سفرهای چندگانه او به ایران، فرصتی فراهم کرده تا این شناخت، نه از پس منابع مکتوب و گزارش‌های رسمی، بلکه از دل گفتگوها و مشاهده‌های عینی صورت گیرد.
کتاب «ایران کهن و ایران نو» تنها گزارشی از یک سفر نیست، بلکه تلاشی برای درک یک سرزمین در حال دگرگونی‌ست. این اثر، با ترکیب تاریخ‌نگاری، تحلیل سیاسی و روایت‌های میدانی، به منابعی پیوسته که می‌توان با رجوع به آن‌ها، تصویری از ایران در آستانه ورود به جهان مدرن به دست آورد. کریسین‌سن ناظری آگاه و تحلیل‌گر است که روایتش از ایران، هم از منظر تاریخی ارزش دارد و هم از منظر شناخت تحولات اجتماعی آن دوران.