کتاب چه کسی؟ چه وقت؟ چه چیزی را؟ کشف کرد؟

کتاب «چه کسی؟ چه وقت؟ چه چیزی را؟ کشف کرد؟» نوشته‌ی دیوید الیارد، اثری مرجع در حوزه‌ی تاریخ علم و علوم عامه‌پسند است که با نگاهی جامع و در عین حال قابل‌فهم، مسیر بیش از پانصد سال اکتشافات علمی را از حوالی سال ۱۵۰۰ میلادی تا امروز بازگو می‌کند. این کتاب که نخستین بار در اواسط دهه‌ی ۲۰۰۰ منتشر شد و چاپ دوم آن در سال ۲۰۱۷ به بازار آمد. الیارد در این اثر با رویکردی داستان‌وار اما فشرده، تاریخ علم را در قالب بیش از چهارصد روایت کوتاه به ترتیب زمانی ارائه می‌دهد و هر روایت تصویری مستقل و روشن از کاشف، بستر کشف و دلیل اهمیت آن عرضه می‌کند. ساختار کتاب بر اساس نیم‌قرن‌ها تنظیم شده و به این ترتیب خواننده می‌تواند تحولات علمی را در بستر تاریخی وسیع‌تری دنبال کند. این روایت‌ها شاخه‌های متعددی همچون فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی، پزشکی، ریاضیات، نجوم و زمین‌شناسی را در بر می‌گیرند. هر مدخل به صورت خودبسنده است، اما ارجاعات متقابل امکان آن را فراهم می‌کنند که خواننده زنجیره‌ی پیوستگی‌ها را نیز ببیند و دریابد که چگونه یک کشف زمینه‌ساز کشفی دیگر شده است. الیارد کوشیده است علم را نه به عنوان فعالیتی جداافتاده، بلکه در پیوند با شرایط سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و حتی نیازهای اقتصادی زمانه ترسیم کند؛ از این رو خواننده در می‌یابد که نوآوری‌های علمی محصول انزوا یا نبوغ صرف نیستند، بلکه درون شبکه‌ای از ایده‌ها، منابع و فشارهای بیرونی شکل گرفته و به نوبه‌ی خود مسیر تاریخ را دگرگون کرده‌اند. از ویژگی‌های خاص کتاب، بخش‌های موسوم به «به‌روزرسانی فناوری» است که در پایان هر قرن آمده و نشان می‌دهد دستاوردهای علمی چگونه به تحولات ملموس فناورانه انجامیده‌اند. این نکته سبب می‌شود اثر الیارد تنها فهرستی از اسامی و تاریخ‌ها نباشد، بلکه تصویری زنده از تعامل علم و فناوری در طول پنج قرن اخیر ارائه دهد. بدین ترتیب، خواننده هم با چهره‌های شاخص آشنا می‌شود و هم با تأثیر کشفیات بر زندگی روزمره و دگرگونی‌های مادی جهان. نقطه‌ی قوت اصلی کتاب در دسترس بودن و شفافیت روایت است. قالب داستان‌های کوتاه سبب می‌شود حتی پیچیده‌ترین مفاهیم علمی در حدی ساده و قابل هضم بازگو شوند، بی‌آنکه اهمیت آن‌ها از دست برود. این ویژگی کتاب را به منبعی ایده‌آل برای دانشجویان، علاقه‌مندان به تاریخ علم یا هر خواننده‌ی کنجکاوی بدل می‌کند که می‌خواهد تصویری پانورامایی از مسیر علم داشته باشد. علاوه بر این، بافت تاریخی و اجتماعی که به هر کشف افزوده شده است، از فروکاستن علم به داده‌های خام جلوگیری می‌کند و آن را به پدیده‌ای زنده و انسانی بدل می‌سازد. با این حال، محدودیت‌هایی نیز وجود دارد. کوتاهی مدخل‌ها اجازه‌ی ورود به جزئیات فنی یا روایت‌های مناقشه‌برانگیز تاریخ علم را نمی‌دهد. برخی خوانندگان ممکن است این اثر را سطحی یا بیش از حد فهرست‌وار بیابند، زیرا در پیوند میان روایت‌ها گاه نوعی گسست احساس می‌شود. همچنین، پوشش رشته‌ها و شخصیت‌ها به‌طور اجتناب‌ناپذیر ناهموار است و برخی زمینه‌های علمی یا دانشمندان کمتر شناخته‌شده سهم کمتری دارند.
با همه‌ی اینها، «چه کسی؟ چه وقت؟ چه چیزی را؟ کشف کرد؟» اثری ارزشمند و کارآمد است که نه تنها مرجعی قابل اعتماد برای مرور تاریخ علم به شمار می‌آید، بلکه به‌واسطه‌ی نثر روان و ساختار انعطاف‌پذیرش، مطالعه‌ای لذت‌بخش و الهام‌بخش نیز هست. برای کسانی که می‌خواهند دریابند چگونه علم ساخته شده، چه کسانی در مسیر آن نقش داشته‌اند و نوآوری‌ها چگونه جهان مادی و فرهنگی را دگرگون کرده‌اند، این کتاب نقطه‌ی شروعی غنی و جذاب است؛ نقطه‌ای که می‌تواند دروازه‌ی ورود به مطالعه‌ی عمیق‌تر تاریخ علم باشد.