کتاب جواهر القرآن

«جواهر القرآن» گزیده‌ای است که امام محمد غزالی پس از دوره‌ای گوشه نشینی و تهذیب قلب پدید آورد تا نشان دهد قرآن چگونه انسان را از مرتبه آگاهی نظری به سلوک عملی می‌کشاند. غزالی در مقدمه می گوید که مقصودش فراهم‌کردن راهنمایی برای جوینده‌ای است که می‌خواهد گوهرهای ناب را از میان آیات فراوان بیابد گوهرهایی که وی را مستقیم به شناخت پروردگار و پیمودن راه قرب می‌رساند. پس از این.، نویسنده مسیری را برای جست‌وجو قرب ترسیم می‌کند و می‌گوید هر آیه را باید بر پایه هدف نهایی آن سنجید آگاهی از حقیقت خدا آگاهی از راه رسیدن به او، و آگاهی از سرانجام انسان.
کتاب نخست آیات را در دو رده کلی جای می‌دهد الدرر و الجواهر. الدرر همان آیاتی است که راه و رسم زندگی، احکام، تاریخ پیامبران و سرگذشت ملت‌ها را مشخص می‌کند و ذهن را آماده پذیرش حق می‌سازد. الجواهر دسته‌ای است که مستقیم به توحید، صفات الهی، شناخت آخرت و مراتب قرب اشاره دارد. غزالی در ادامه این رده‌بندی را به رده‌های جزئی‌تر تقسیم می‌کند. او بیست گوهر اصلی را معرفی می‌کند؛ هر گوهر به مسئله‌ای بنیادین گره خورده است: اثبات وجود خدا، یگانگی، قدرت، علم، رحمت، عدل، و مسائل دیگری همانند توبه، اخلاص، شکر، صبر و ترک دنیا. آیات منتخب برای هر گوهر به‌همراه توضیحاتی کوتاه آمده تا خواننده بداند چرا آن بخش از قرآن در شمار گوهرهاست. سپس غزالی مرز میان شناخت نظری و شهود قلبی را توضیح می دهد. به اعتقاد او، قرآن نخست دل را از زنگار تعلق خالی می‌کند و سپس پرده از حقایق برمی‌دارد. آیات مربوط به قدرت الهی، خلقت آسمان‌ها، و نظم آفرینش در نظر او برای عبور از ظاهر پدیده‌ها به باطن و مرکز حضور الهی است. در مقابل، آیات حاکی از احکام عملی، وظیفه‌های اجتماعی و قصص پیامبران همچون چراغی هدایت است که مسیر را روشن نگاه می‌دارد تا سالک در وادی حیرت سرگردان نشود. غزالی تمرکز صرف بر ظاهر احکام، بدون توجه به جوهر هدایت را نکوهش می کند و آدمی را در پله نخست متوقف می‌کند؛ چنان‌که پرداختن افراطی به اسرار نیز اگر با عمل همراه نباشد، سرانجامش غرور و گمراهی است. غزالی برای هر گوهر نمونه‌هایی از دعاهای انبیا می‌آورد و می گوید خواسته‌های آنان در چارچوب شناخت صفات الهی می‌گنجد. به‌عنوان نمونه، دعای ابراهیم در طلب قلبی آرام را کنار آیاتی از سوره حدید قرار می‌دهد تا روشن شود آرامش برآمده از باور به احاطه علم خداست. این شیوه تطبیق آیات با یکدیگر ذهن خواننده را با شبکه‌ای از پیوندهای درونی آشنا می‌کند و حقایق پراکنده را به منظومه‌ای منسجم بدل می‌سازد. غزالی همچنین دستاورد این جست‌وجو را یادآور می‌شود اگر دل به گوهرهای قرآن دست یابد، تمام دنیا و آنچه در آن است در برابر یک لحظه قرب رنگ می‌بازد. برای اثبات مدعا آیات مربوط به سرانجام نیکوکاران و عاقبت کافران را کنار هم می‌نشاند تا نشان دهد انتخاب راه چگونه نتیجه‌ای ابدی دارد. او می گوید هر کس باید گوهر خویش را در آینه آیات بیابد. این ترجمه، شامل سه بخش است توضیح راز نزول قرآن شرح، اهداف آن و معرفی علوم قرآنی.
«جواهر القرآن» کاوشی در لایه‌های درونی قرآن است نقشه‌ای که بر شناخت عملی، تهذیب دل و مشاهده نتایج اخروی بنا شده است. مطالعه این اثر نشان می‌دهد غزالی کارکرد اصلی قرآن را در زنده نگه‌داشتن قلب می‌بیند.