کتاب فتوحات‏ مکیه - باب 384 تا 461

کتاب الفتوحات المکیه اثر سترگ محیی‌الدین ابن‌عربی (۵۶۰ق/۱۱۶۵م - ۶۳۸ق/۱۲۴۰م) یکی از مهم‌ترین آثار عرفانی در سنت اسلامی است که در بیش از ششصد باب تنظیم شده و افق‌های تازه‌ای را برای فهم هستی، انسان، و رابطه‌ی او با خداوند می‌گشاید. بخش‌هایی از این اثر در فاصله سال‌های پایانی عمر نویسنده، میان ۶۳۲ تا ۶۳۶ هجری، نگاشته شده‌اند و نسخه‌ی معروف قونیه که به خط خود ابن‌عربی تدوین شده، منبع اصلی چاپ قاهره و سپس ترجمه‌های معتبر از جمله ترجمه فارسی محمد خواجوی بوده است. باب‌های ۳۸۴ تا ۴۶۱ این اثر از منسجم‌ترین و ژرف‌ترین مباحث عرفانی او به‌شمار می‌روند و تحت عنوان «منازلات» منتشر شده‌اند؛ عنوانی که به معنای نوعی مکاشفه یا مباحثه‌ی روحانی میان سالک و حقیقت است.
مضمون این بخش‌ها را می‌توان ترکیبی از تأملات وجودی، تفسیرهای باطنی از قرآن، و تبیین مقام انسان کامل در نظام معرفتی ابن‌عربی دانست. در این ابواب، تمایز میان علم ظاهری و علم لدنی بارها برجسته می‌شود؛ به این معنا که بدون اتصال به سرچشمه‌ی شهود، علوم اکتسابی قادر به هدایت سالک به حقیقت نخواهند بود. مفهوم ولایت نیز جایگاهی محوری دارد: از شرح مراتب اولیا تا تبیین ختم ولایت محمدی که نزد ابن‌عربی به معنای پایان مقام ولایی در صورت خاصی از آن است. او در قالب زبان رمزآلود و پیچیده‌ی خویش، به تفسیر تأویلی بسیاری از آیات قرآنی می‌پردازد و این تفسیرها را در چارچوب نظامی از استعاره‌ها، نمادها و اشارات فلسفی و عرفانی ارائه می‌کند. مرکز ثقل این ابواب، مفهوم «انسان کامل» است؛ انسانی که مظهر تام اسماء و صفات الهی است و به‌زعم ابن‌عربی، حلقه‌ی اتصال میان خالق و مخلوق به شمار می‌رود. در این میان، نسبت عقل و عشق، شریعت و طریقت، ظاهر و باطن، با دقت و ایجاز بررسی می‌شوند. نویسنده از آیات، احادیث، اشعار، رویاها و گفتگوهای تمثیلی با پیامبران و فرشتگان بهره می‌گیرد تا بیان خود را به اوج رساند؛ زبانی که در عین فشردگی، گستره‌ی عظیمی از معانی را در بر می‌گیرد و از خواننده فهم و تمرکز بالایی می‌طلبد. این بخش از الفتوحات، نه‌تنها از حیث عرفانی ارزشمند است، بلکه به‌مثابه نظریه‌ای هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی درباره‌ی جایگاه انسان در ساختار کیهان الهی نیز اهمیت دارد. بسیاری از متفکران بزرگ سنت اسلامی چون داوود قیصری، صدرالدین قونوی و عبدالرحمن جامی بر این ابواب حاشیه نوشته‌اند و آنها را در مرکز تفسیرهای خود از دستگاه عرفان نظری قرار داده‌اند. ترجمه‌ی دقیق و پرارج محمد خواجوی، دریچه‌ای مهم برای خوانندگان فارسی‌زبان گشوده است و مطالعه‌ی آن برای هر پژوهنده‌ی عرفان اسلامی گریزناپذیر است.
مطالعه‌ی این ابواب، به‌ویژه در مقایسه با کتاب فصوص الحکم یا در نسبت با نقد ابن‌عربی بر فلسفه مشاء و حکمت اشراق، می‌تواند چشم‌اندازهای تازه‌ای برای فهم اندیشه‌ی اسلامی و عرفان نظری بگشاید. همچنین پروژه ترجمه کامل این اثر به انگلیسی توسط اریک وینکل، که تاکنون چهار جلد آن منتشر شده و قرار است در بیش از بیست جلد به پایان برسد، نشانگر جایگاه جهانی و پژوهشی این متن عظیم است. به این ترتیب، باب‌های ۳۸۴ تا ۴۶۱ را می‌توان قلب تپنده‌ی اندیشه‌ی ابن‌عربی دانست؛ بخشی که بدون فهم آن، دستگاه فکری و شهودی او ناقص خواهد ماند و از فهم نسبت انسان و حقیقت الهی بی‌بهره خواهد بود.