کتاب آدم خواران و شهریاران

کتاب «آدم‌خواران و شهریاران: خاستگاه فرهنگ‌ها» نوشته‌ی ماروین هریس، اثری مهم در حوزه‌ی انسان‌شناسی فرهنگی و نظریه‌های تطبیقی تاریخ بشر است که نخستین‌بار در سال ۱۹۷۷ توسط انتشارات رندوم هاوس منتشر شد. هریس در این کتاب با اتکا بر دیدگاه ویژه‌ی خود یعنی ماتریالیسم فرهنگی، می‌کوشد تصویری یکپارچه از روند تکامل فرهنگ‌های انسانی ارائه دهد و نشان دهد که بسیاری از پدیده‌های فرهنگی - از تابوهای غذایی تا ساختار دولت‌ها و آیین‌های مذهبی - نه از باورهای رازآلود، بلکه از شرایط مادی و زیست‌محیطی سرچشمه می‌گیرند. کتاب با نگاهی تاریخی آغاز می‌شود و مسیر انسان را از دوران شکارچی‌ـ‌گردآورنده تا شکل‌گیری جوامع کشاورزی و سپس دولت‌های متمرکز دنبال می‌کند. به باور هریس، فشارهای معیشتی، تراکم جمعیت، محدودیت منابع و نیاز به افزایش بهره‌وری کشاورزی، موتور محرک تغییرات اجتماعی و فرهنگی بوده‌اند. او توضیح می‌دهد که چگونه جوامع در پاسخ به این فشارها، شیوه‌های خاص زندگی، باورها و نهادهایی را پدید آورده‌اند که از بیرون ممکن است «غیرمنطقی» به نظر برسند، اما در باطن از منطقی کارکردی پیروی می‌کنند. در فصل‌های شاخص کتاب، هریس نمونه‌هایی چشم‌گیر از چنین منطق‌هایی ارائه می‌دهد. او درباره‌ی تابوی خوردن گوشت خوک در خاورمیانه‌ی باستان می‌نویسد و نشان می‌دهد که خوک‌ها به سبب رقابت با انسان بر سر غلات، در محیط خشک و بی‌چمن منطقه زیان‌آور بودند، ازاین‌رو در سنت عبری «ناپاک» اعلام شدند. همچنین تقدس گاو در فرهنگ هند به عنوان سازوکاری تطبیقی تفسیر می‌شود: حیوانی که نیروی کار مزارع را تأمین می‌کند و حفظ آن در بلندمدت از کشتار و مصرفش سودمندتر است. در تحلیل بحث‌برانگیز دیگری، هریس به آیین‌های قربانی و آدم‌خواری آزتک‌ها می‌پردازد و احتمال می‌دهد که این آیین‌ها در بافتی از کمبود پروتئین و فشار تغذیه‌ای معنا پیدا کرده‌اند، هرچند بعدها در مسیر تحول دولت‌های متمرکز از میان رفته‌اند. در فصل‌های دیگر، او منشأ جنگ، تمرکز سیاسی و شکل‌گیری دولت‌ها را نیز از منظر مادی بررسی می‌کند: نیاز به کنترل منابع، سازمان‌دهی نیروی کار و حفظ مازاد تولید، به پیدایش ساختارهای اقتدارگرای طبقاتی انجامیده است. از دیدگاه هریس، افزایش جمعیت و فشار بوم‌شناختی جوامع را وادار به انتخاب میان دو مسیر می‌کند: یا نوآوری در تولید و سازگاری، یا فروپاشی و تمرکز قدرت. در سطح نظری، «آدمخواران و شهریاران» نقطه‌ی تلاقی میان ماتریالیسم تاریخی و کارکردگرایی انسان‌شناختی است. هریس بر این باور است که باید برای فهم فرهنگ‌ها، از «پایه‌ی مادی» آغاز کرد - از انرژی، منابع و محیط - و سپس به سراغ باورها، آیین‌ها و ارزش‌ها رفت. او هرچند به جبرگرایی نزدیک می‌شود، اما نقش احتمال تاریخی، انتخاب فرهنگی و ایدئولوژی را نیز نفی نمی‌کند. هدفش نه حذف معنا، بلکه یافتن بنیانی عینی برای آن است. در نقد این اثر، برخی پژوهشگران هریس را به تقلیل‌گرایی و تعمیم‌افراطی متهم کرده‌اند و استدلال کرده‌اند که رویکرد کارکردی او نقش ذهنیت، نمادگرایی و عاملیت انسانی را کم‌رنگ می‌کند. همچنین فرضیه‌ی «کمبود پروتئین» درباره‌ی آزتک‌ها بحث‌انگیز باقی مانده است. بااین‌حال، حتی منتقدان نیز بر دامنه‌ی وسیع، جسارت نظری و قدرت تحلیلی او اذعان دارند.
در مجموع، «آدمخواران و شهریاران» یکی از آثار ماندگار انسان‌شناسی مدرن است که ما را به نگاهی تازه و ریشه‌ای به فرهنگ و تاریخ فرا می‌خواند. هریس با نثری روشنگر و رویکردی میان‌رشته‌ای نشان می‌دهد که برای درک خاستگاه آیین‌ها و باورها، باید از خاک و اقتصاد آغاز کرد، نه از اسطوره و ایده. این کتاب همچنان برای خوانندگانی که به درک پیوند میان بوم‌شناسی، فرهنگ و قدرت علاقه‌مندند، منبعی الهام‌بخش و تفکر‌برانگیز است.