کتاب در ستایش فراموشی

کتاب «اندر ستایش فراموشی: حافظه تاریخی و طعنه‌های آن» نوشته‌ی دیوید ریف، اثری موجز اما تند و تفکرانگیز است که نخستین‌بار در سال ۲۰۱۶ توسط انتشارات دانشگاه ییل منتشر شد. این کتاب در قالب مقاله‌ای غیرداستانی، یکی از بدیهی‌ترین باورهای مدرن درباره‌ی اخلاق حافظه را به چالش می‌کشد: این باور که فراموشی امری غیراخلاقی است و جوامع باید همواره به یاد بیاورند تا از تکرار فجایع جلوگیری کنند. ریف، که تجربه‌ی طولانی در گزارشگری جنگ و فعالیت‌های بشردوستانه دارد، با تکیه بر مشاهدات میدانی و تحلیل تاریخی، این پیش‌فرض را وارونه می‌کند و نشان می‌دهد که گاه «به یاد آوردن» می‌تواند به همان اندازه‌ی «فراموش کردن» زیان‌بار یا حتی خطرناک باشد. در مرکز استدلال او، بازخوانی انتقادی ضرب‌المثل معروف جورج سانتایانا قرار دارد: «کسانی که گذشته را به یاد نمی‌آورند، محکوم به تکرار آن هستند.» ریف می‌گوید، برعکس، در بسیاری از موارد همین یادآوری بی‌وقفه است که جوامع را در چرخه‌ای از رنج، خصومت و انتقام نگه می‌دارد. او در فصل‌هایی کوتاه اما فشرده، از نمونه‌هایی چون ایرلند شمالی، جنگ‌های بالکان، هولوکاست، جنگ داخلی آمریکا و گذشته استعماری استرالیا استفاده می‌کند تا نشان دهد چگونه «وظیفه‌ی اخلاقی به یاد آوردن» به ابزاری سیاسی بدل می‌شود. در نگاه او، حافظه جمعی نه صرفا بازتاب تاریخ، بلکه سازوکاری است برای تثبیت هویت‌های قومی و ملی؛ و همین کارکرد هویتی می‌تواند از بازسازی روابط اجتماعی جلوگیری کند. ریف میان «تاریخ» و «حافظه» تمایز مهمی قائل می‌شود: تاریخ، آن چیزی است که در گذشته رخ داده و در معرض پژوهش و بازنگری انتقادی قرار می‌گیرد؛ اما حافظه جمعی، گذشته‌ای است که به منظور خدمت به نیازهای اکنون بازسازی می‌شود. به بیان دیگر، حافظه بیش از آنکه در پی حقیقت تاریخی باشد، در پی معنا‌بخشی سیاسی است. او با لحنی طعنه‌آمیز می‌نویسد: «اگر فراموشی در حق گذشته ظلم می‌کند، یادآوری در حق زمان حال ظلم می‌کند.» در این پارادوکس، جوهر اندیشه‌ی ریف نهفته است: اینکه شاید گاه تنها از رهگذر نوعی فراموشی آگاهانه بتوان از تکرار خشونت و رنج رهایی یافت. در سراسر کتاب، ریف با شهامت اخلاقی درباره‌ی دشوارترین پرسش‌ها سخن می‌گوید: چه کسی تصمیم می‌گیرد چه چیزی باید به یاد سپرده شود و چه چیزی باید محو گردد؟ آیا فراموشی گزینشی می‌تواند نوعی «بخشش جمعی» تلقی شود؟ و اگر حافظه ابزار هویت است، آیا رها کردن آن، به معنای از دست دادن خود است؟ پاسخ‌های او قطعی نیستند، اما هدفش نیز ارائه‌ی راه‌حل نیست؛ بلکه دعوت به بازاندیشی در بداهت به‌ظاهر مقدس یادآوری است. سبک نوشتاری ریف فشرده، روشن و فاقد اصطلاحات فنی آکادمیک است، اما در عین حال بار فلسفی و اخلاقی سنگینی دارد. تجربه‌ی شخصی او در مناطق جنگ‌زده به نوشته‌هایش نوعی اعتبار زیسته می‌بخشد. با این حال، منتقدان خاطرنشان کرده‌اند که کتاب بیش از آنکه نسخه‌ای ارائه دهد، هشدار می‌دهد و بسیاری از پرسش‌های آن بی‌پاسخ می‌مانند. برای برخی، دعوت او به «فراموشی اخلاقی» ممکن است غیرقابل‌پذیرش باشد، به‌ویژه برای بازماندگان فجایع تاریخی که بر یادآوری به‌عنوان شکلی از عدالت پافشاری می‌کنند. با وجود این، «اندر ستایش فراموشی» اثری است که خواننده را وادار می‌کند تا درباره‌ی ارزش و هزینه‌ی یادآوری دوباره بیندیشد. ریف ما را به تأملی دشوار اما ضروری فرامی‌خواند: آیا ممکن است حافظه، هنگامی که به ابزار سیاست و هویت بدل می‌شود، به جای التیام، زخم‌ها را تداوم بخشد؟ و آیا سکوت و فراموشی، گاه نه از سر بی‌تفاوتی بلکه از سر خرد می‌تواند راهی به سوی صلح باشد؟ این کتاب کوتاه، جسور و عمیق، اثری ضروری برای هر کسی است که به رابطه‌ی میان تاریخ، اخلاق، و حافظه جمعی می‌اندیشد.