کتاب ماری آنتوانت

نمایشنامه «ماری آنتوانت» نوشته دیوید عجمی که نخستین بار در سال ۲۰۱۲ در تئاتر رپرتوری آمریکا روی صحنه رفت و سپس در سوهو رپ نیویورک اجرا شد، یکی از جسورانه‌ترین بازآفرینی‌های معاصر از شخصیت بدنام ملکه فرانسه است. عجمی در این اثر با ترکیب تاریخ قرن هجدهم و حساسیت‌های کاملا مدرن، پرتره‌ای شگفت‌انگیز و متناقض از ماری آنتوانت ارائه می‌دهد؛ زنی که در ذهن بسیاری تنها به عنوان نماد افراط و تجمل شناخته می‌شود، اما در این نمایشنامه به موجودی شکننده، پیچیده و درگیر تناقضات درونی بدل می‌شود. او زنی است که در قصر ورسای محصور شده، در حالی که بیرون از دیوارهای کاخ، طوفان انقلاب فرانسه در حال شکل‌گیری است.
عجمی ماری را همزمان به شکل کاریکاتوری اغراق‌آمیز از یک «دختر مهمانی» و به‌عنوان قربانی شرایط تاریخی تصویر می‌کند. وسواس او به مد، لباس، کلاه‌گیس و ظاهرش در پرده اول به طنز کشیده می‌شود، اما به تدریج که شورش‌ها شدت می‌گیرند، همان زرق‌وبرق به قفسی سنگین تبدیل می‌شود که او را از واقعیت و از مردم جدا کرده است. حضور شخصیت‌هایی مانند لویی شانزدهم، دوستان درباری چون ترز دو لامبال و یولاند دو پولیناک، و حتی یک گوسفند خیالی که با ماری سخن می‌گوید، فضایی می‌سازد که بین فانتزی و واقعیت در نوسان است. این گوسفند نمادین، همزمان صدای درونی، وجدان و شاید تقدیر تراژیک اوست. از نظر موضوعی، نمایشنامه بر سه محور می‌چرخد: نخست، مسئله هویت و اجرا. ماری آنتوانت زنی است که تمام زندگی‌اش بدل به نمایشی بی‌پایان شده؛ از مد و تشریفات گرفته تا نقش همسر و ملکه. عجمی نشان می‌دهد چگونه این «نمایش» هویت او را هم می‌سازد و هم نابود می‌کند. دوم، مسئله قدرت و انزواست. کاخ ورسای به‌مثابه صحنه‌ای عظیم برای نمایش قدرت سلطنت تصویر می‌شود، اما در دل همین شکوه، ماری و لویی به شدت منزوی‌اند؛ او به‌عنوان یک خارجی و بیگانه در فرهنگ فرانسه، نمی‌تواند زبان و سیاست را به‌خوبی درک کند و همین ضعف او را آسیب‌پذیرتر می‌سازد. سوم، مضمون انقلاب و قربانی است. شورش‌های مردمی و سقوط سلطنت نه صرفا یک رویداد سیاسی، بلکه روندی است که ملکه را به نمادی برای همه نارضایتی‌ها و خشم‌های اجتماعی بدل می‌کند؛ قربانی‌ای که جامعه برای آرام کردن زخم‌های خود می‌سازد. زبان و لحن نمایشنامه نقطه‌ای کلیدی است. عجمی با ترکیب گفتار تاریخی با زبان روزمره و عامیانه، تضادی خنده‌دار و در عین حال هولناک می‌آفریند. ماری آنتوانت او در لحظاتی شبیه شخصیت‌های فرهنگ عامه معاصر حرف می‌زند، گویی «دخترکی سطحی در مهمانی»، و این تضاد با شکوه دربار، پوچی نقش‌ها را برجسته می‌کند. همین ترکیب باعث می‌شود نمایش هم طنزآمیز و سرگرم‌کننده باشد و هم تراژیک و اندوه‌بار. از نظر صحنه‌پردازی، اجرای این اثر اغلب با طراحی مینیمالیستی و تأکید بر حرکت‌های بدنی و لباس‌های اغراق‌آمیز همراه بوده است؛ انتخابی که به خوبی زوال تدریجی قدرت و انزوای ملکه را برجسته می‌کند. با این حال، برخی از منتقدان بر این باورند که اغراق‌های سبک و فرم در جاهایی بر عمق روانی شخصیت غلبه می‌کند. تغییر ناگهانی از طنز به تراژدی قدرتمند است، اما می‌تواند برای تماشاگرانی که به دنبال جزئیات تاریخی یا روانشناختی بیشتری هستند، گسسته و ناهموار به نظر برسد.
در نهایت، «ماری آنتوانت» عجمی تنها بازآفرینی یک ملکه تاریخی نیست، بلکه تفسیری مدرن از رابطه میان هویت، شهرت، قدرت و قربانی شدن است. ماری در این نمایش هم سوژه و هم ابژه است؛ شخصیتی که به دست جامعه ساخته و نابود می‌شود، اما در عین حال تلاش می‌کند معنا و عاملیت خود را بیابد. این اثر نه‌تنها به بازاندیشی درباره اسطوره‌های تاریخی و انتظارات فرهنگی ما کمک می‌کند، بلکه از تماشاگر می‌خواهد بپرسد: ما چگونه شخصیت‌های نمادین می‌سازیم، و چرا به همان سرعت آن‌ها را قربانی می‌کنیم؟