کتاب واگریی بزرگ

کتاب «واگرایی بزرگ» اثر کنت پومرانز، با رویکردی تحلیلی و مقایسه‌ای، روایت رایج از برتری ذاتی غرب بر شرق را به چالش می‌کشد. پومرانز در این کتاب، به دنبال پاسخ به پرسشی اساسی است: چرا اروپا موفق شد انقلاب صنعتی و توسعه اقتصادی مدرن را تجربه کند، اما چین، با وجود جمعیت و بازار پیشرفته، چنین روندی را دنبال نکرد؟ نویسنده در ابتدا، زمینه تاریخی و اقتصادی دو منطقه را با دقت می‌کاود و نشان می‌دهد که تا پیش از انقلاب صنعتی، مناطق پیشرفته‌ای مانند جنوب چین، به‌ویژه دلتای یانگ‌تسه، از نظر سطح زندگی، بازدهی کشاورزی و ساختار بازار، تفاوت چندانی با اروپای غربی نداشتند و به تعبیر پومرانز، جهان پیشاصنعتی، صحنه‌ای متوازن‌تر از آن بود که تاریخ‌نگاری سنتی ادعا می‌کند. نویسنده در ادامه به نقطه محوری نظریه خود می‌رسد: دو عامل بیرونی موجب شکاف تاریخی میان اروپا و شرق آسیا شد، دسترسی آسان به زغال‌سنگ و استعمار و بهره‌برداری از منابع قاره آمریکا. زغال‌سنگ، انرژی فراوان و ارزان را در اختیار بریتانیا قرار داد و امکان جایگزینی نیروی انسانی و زمین محدود را با ماشین و سوخت فسیلی فراهم کرد. در مقابل، چین با وجود جمعیت فراوان و شبکه پیچیده بازار، به چنین منابعی در نزدیکی مراکز تولید خود دسترسی نداشت و همین تفاوت جغرافیایی، نقطه آغاز «واگرایی بزرگ» بود. پومرانز همچنین توضیح می‌دهد که چگونه استعمار و تجارت فراآتلانتیکی، اروپا را از محدودیت‌های زیست‌محیطی و کمبود زمین نجات داد. در حالی‌که شرق آسیا، به‌ویژه چین، بدون چنین شبکه استعماری، در مدار تولید محلی و محدود خود باقی ماند. در واقع، این تفاوت در فرصت‌ها بود، نه در ذات تمدن‌ها، که سرنوشت تاریخ را تغییر داد. پومرانز در این اثر رویکردی چندبعدی دارد و اقتصاد، جغرافیا، محیط‌زیست و سیاست را به‌صورت درهم‌تنیده بررسی می‌کند و هشدار می‌دهد که نگاه به توسعه غرب به‌عنوان مسیر طبیعی تاریخ، ما را از درک تنوع مسیرهای ممکن توسعه بازمی‌دارد. او در این کتاب نشان می‍دهد که اگر موقعیت منابع و مناسبات تجاری اندکی متفاوت بود، شاید جهان امروز تصویری کاملا دیگر داشت.