کتاب فرهنگ روان زخم (تروما)

کتاب «فرهنگ روان‌زخم (تروما)» نوشته‌ی ای. آن کاپلان که در سال ۲۰۰۵ منتشر شد، یکی از آثار مهم در حوزه مطالعات تروما، رسانه و فرهنگ است. این کتاب به شکلی میان‌رشته‌ای نظریه روانکاوی، نقد ادبی، مطالعات فیلم و رسانه و نیز مطالعات فرهنگی را در هم می‌آمیزد تا نشان دهد که تروما تنها تجربه‌ای فردی یا روانی نیست، بلکه عمیقا در سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی ریشه دارد. کاپلان با تمرکز بر نمونه‌های متنوع از ادبیات و سینما تا وقایع تاریخی چون جنگ جهانی دوم، نسل‌کشی‌ها، و به‌ویژه یازده سپتامبر، نشان می‌دهد که چگونه جوامع رنج و فقدان را بازنمایی، روایت و به حافظه جمعی منتقل می‌کنند. ساختار کتاب بر مجموعه‌ای از مطالعات موردی و تحلیل‌های نظری بنا شده است. کاپلان ابتدا با رجوع به فروید و سنت روانکاوی، توضیح می‌دهد که چرا تروما در دهه‌های اخیر در مرکز توجه نظریه‌پردازان قرار گرفته است. سپس به مسئله حافظه و شهادت می‌پردازد و با بررسی آثاری از مارگریت دوراس و سارا کافمن و نیز بازخوانی کتاب موسی و توحید فروید، رابطه‌ی میان روایت، فقدان و بازماندگی را بررسی می‌کند. در ادامه، او به تحلیل فیلم‌ها روی می‌آورد و از ملودرام به عنوان سبکی یاد می‌کند که اغلب برای بازنمایی تروما به کار می‌رود؛ نمونه‌ای شاخص از این بحث، تحلیل فیلم طلسم‌شده هیچکاک است که نشان می‌دهد چگونه جابه‌جایی و رمزگذاری تروما در روایت‌های سینمایی رخ می‌دهد. یکی از محورهای مهم کتاب، بحث «ترومای نیابتی» است: تجربه‌ای که در آن مخاطبان به واسطه تصاویر رسانه‌ای از فجایعی چون نسل‌کشی رواندا یا جنگ عراق، دچار احساس همدردی یا غرق‌شدگی می‌شوند، بی‌آنکه لزوما زمینه تاریخی یا عمق رنج را درک کنند. کاپلان این وضعیت را «همدلی پوچ» می‌نامد و نسبت به خطرات آن هشدار می‌دهد، زیرا می‌تواند رنج واقعی را به کالایی رسانه‌ای یا به تجربه‌ای سطحی بدل کند. همچنین در فصول دیگر، او به پرسش‌های پسااستعماری می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه تروما در متن فیلم‌هایی که به تاریخ بومی یا استعمار می‌پردازند، ترجمه و بازتفسیر می‌شود. مسئله اخلاق شهادت نیز جایگاه برجسته‌ای در کتاب دارد: کاپلان با بررسی کار هنرمندانی مانند مایا درن و تریسی موفات نشان می‌دهد که بازنمایی رنج گذشته نه فقط یک عمل زیبایی‌شناختی، بلکه مسئولیتی اخلاقی است که هم بر دوش هنرمند و هم بر دوش مخاطب قرار دارد. بخش پایانی کتاب به یازده سپتامبر اختصاص دارد و به تحلیل این می‌پردازد که چگونه رسانه‌ها، یادبودها و بازنمایی‌های فرهنگی، غم و فقدان عمومی را به حافظه‌ای ملی و هویت سیاسی بدل می‌کنند. کاپلان در اینجا مفهوم «بقایای نگران‌کننده» را طرح می‌کند تا نشان دهد که چگونه گذشته‌ی آسیب‌زا در حافظه عمومی زنده می‌ماند و بارها در روایت‌های جمعی بازسازی می‌شود. از نقاط قوت کتاب می‌توان به رویکرد میان‌رشته‌ای، توازن میان نظریه و نمونه‌های عینی، و ارتباط به‌موقع آن با بحران‌های فرهنگی و سیاسی اواخر قرن بیستم و آغاز قرن بیست و یکم اشاره کرد. کاپلان موفق می‌شود مفاهیم دشوار نظری را با تحلیل‌های ملموس از ادبیات و فیلم روشن کند. با این حال، از آنجا که کتاب در سال ۲۰۰۵ منتشر شده، نمونه‌ها و رویدادهای مورد بحث امروز قدری قدیمی به نظر می‌رسند و مباحثی مانند نقش شبکه‌های اجتماعی، ترومای دیجیتال یا بحران اقلیمی در آن جایگاهی ندارند. همچنین پوشش گسترده موضوعی گاه باعث می‌شود که برخی فصل‌ها نسبت به دیگر بخش‌ها عمق کمتری داشته باشند.
در نهایت، «فرهنگ روان‌زخم (تروما)» اثری پیشگام در نشان دادن این نکته است که تروما صرفا یک تجربه روانی فردی نیست، بلکه در قلب سیاست، فرهنگ و رسانه قرار دارد. این کتاب خواننده را به تأمل درباره چگونگی شکل‌گیری و بازنمایی رنج جمعی دعوت می‌کند و نقش اخلاقی هنر و رسانه را در حفظ یا تحریف حافظه تاریخی برجسته می‌سازد. اثری است که همچنان برای پژوهشگران مطالعات تروما، رسانه، ادبیات و فرهنگ سیاسی، مرجعی الهام‌بخش و بنیادین به شمار می‌رود.