کتاب چاپلین به روایت بازن

کتاب «چاپلین به روایت بازن» که نخستین‌بار در سال ۱۹۷۲ منتشر شد که حاصل همکاری دو تن از تأثیرگذارترین چهره‌های نقد فیلم فرانسه، آندره بازن و اریک رومر، است. این اثر اگرچه از نظر ظاهر، شبیه زندگی‌نامه‌ای جمع‌وجور به نظر می‌رسد، اما در واقع ترکیبی است از تاریخ‌نگاری، تحلیل نظری، تأملات سبک‌شناسانه و خوانش اسطوره‌ای از یکی از چهره‌های بنیادین تاریخ سینما. چاپلین در این کتاب نه صرفا یک کمدین نابغه، بلکه پیکره‌ای سینمایی است که در بستر نظریه مولف، اسطوره‌شناسی مدرن و هستی‌شناسی سینما کاویده می‌شود. بازن، در امتداد پروژه‌ی فکری‌اش درباره رئالیسم و اسطوره در سینما، چاپلین را به عنوان پیکره‌ای نمادین تحلیل می‌کند: شارلو نه فقط یک کاراکتر محبوب، بلکه تمثیلی از کودک جهانی، مالیخولیای مدرن و استقامت بشری است. به باور او، فیلم‌هایی مانند روشنایی‌های شهر یا لایم‌لایت واجد نوعی ژست متافیزیکی‌اند که از مرزهای سبک و ژانر فراتر می‌روند و سینما را به آیینی تصویری برای بازشناسی رنج و معنا بدل می‌کنند. در برابر این نگاه اسطوره‌ساز، رومر با نگاهی گفتمانی‌تر و ریزبینانه‌تر بر ساختار فیلم‌ها و جایگاه مولف تمرکز دارد. او در تحلیل خود از کنتسی از هنگ‌کنگ، آخرین فیلم چاپلین، تلاش می‌کند تا انسجام سبک‌شناختی کار او را حتی در دهه‌ی افول کاری‌اش بازسازی کند، و در این مسیر به بازاندیشی در نظریه مولف و نقش مولفه‌های زبانی سینما در ساخت معنا می‌پردازد. ساختار کتاب از الگوی خطی پیروی نمی‌کند. فصل‌ها، به‌جای روایت زندگی‌نامه‌ای، هر یک به یکی از جنبه‌های نمادین یا سبک‌شناختی آثار کلیدی چاپلین می‌پردازند: از موسیو وردو به عنوان چهره وارونه شارلو، تا دیکتاتور بزرگ به عنوان واکنش سینمایی به سیاست و فاشیسم، و در نهایت لایم‌لایت که بازن آن را آینه‌ای از ترس ناخودآگاه چاپلین از مرگ و محو شدن اسطوره می‌داند. در این میان، ایده‌ی مرکزی بازن درباره تبدیل چاپلین به اسطوره‌ی سینمایی - موجودی که هم بازیگر است و هم موضوع معنا - با ظرافت تحلیلی رومر درباره صورت‌بندی‌های مولف در سینمای مدرن گره می‌خورد. بخشی از جذابیت اثر، در نمایش تضاد خلاق میان دو مولف آن نهفته است. بازن، با گرایش به اسطوره‌سازی و تبارشناسی، چاپلین را در مقام قدیسی سکولار و چهره‌ای نیمه‌مذهبی تحلیل می‌کند، حال آنکه رومر، با گرایشی کلاسیک‌گرا و عقلانی، از ساختار روایت، زبان بدنی، و رابطه‌ی میان مولف و اثر سخن می‌گوید. این دوگانگی، در شخصیت‌های تحلیل‌شده نیز بازتاب دارد: وردو به‌عنوان تصویری معکوس از شارلو، کالورو به‌عنوان پژواکی از چاپلین پیر، و حتی خود شارلو که در گذر زمان از شخصیت به نماد بدل می‌شود. استقبال از این کتاب در محافل سینمایی و دانشگاهی عمدتا مثبت بوده است. فرانسوا تروفو، در مقدمه‌ای کوتاه بر چاپ نخست آن، بازن را یکی از معدود کسانی می‌دانست که توانسته‌اند «چاپلین را در متن سینما و اسطوره‌ی مدرن جای دهند.» در ایران نیز، با توجه به جایگاه خاص چاپلین در حافظه‌ی سینمایی نسل‌های مختلف، انتشار این کتاب هم‌زمان با توجه فزاینده به مطالعات مولف و نظریه‌ی سینما، با اقبال خوانندگان متخصص مواجه شده است.
در مجموع، «چاپلین به روایت بازن»، بیش از آن‌که کتابی درباره‌ی یک چهره‌ی سینمایی باشد، تلاقی دو سنت بزرگ نقد فیلم است: اسطوره‌شناسی بازن و زبان‌شناسی سینمایی رومر. این اثر، با نثری چگال اما فکورانه، به خواننده اجازه می‌دهد تا هم تصویر تاریخی چاپلین را دریابد، و هم تأملی عمیق در معنا و اسطوره در سینما آغاز کند. برای علاقه‌مندان به نظریه فیلم، تاریخ سینمای کلاسیک و نیز خود چاپلین، این کتاب فرصتی کم‌نظیر برای بازاندیشی در مبانی سینما و قدرت‌های استعاری آن فراهم می‌سازد.