کتاب علم ، ایمان و جامعه

کتاب «علم، ایمان و جامعه» نوشته مایکل پولانی، یکی از آثار مهم در حوزه‌ی فلسفه علم است که به پیوندها و انفصال‌های میان دانش علمی، ایمان (باور) و بستر اجتماعی علم، پرداخته است. نویسنده برخلاف تصویر رایج از علم به ‌عنوان فعالیتی کاملا بی‌طرف و مکانیکی، آن را کنشی زنده و انسانی می‌بیند؛ کنشی که بدون اعتماد، شهود و پیوندهای اجتماعی قابل تصور نیست. به عقیده‌ی وی، دانشمند نه در خلأ، بلکه در دل یک جامعه‌ی علمی کار می‌کند. این جامعه، با سنت‌ها، معیارها و شبکه‌ای از اعتماد متقابل، به پژوهش معنا می‌دهد. به همین خاطر، علم چیزی فراتر از مجموعه‌ای از داده‌ها و روش‌های صوری است؛ نوعی فعالیت جمعی است که بر ایمان مشترک به امکان کشف حقیقت استوار است. وی این ایمان را نه یک باور مذهبی، بلکه اعتمادی عمیق به ارزش جست‌وجو و شناخت می‌داند. کتاب، متنی کلاسیک در فلسفه‌ی علم به شمار می‌آید. در واقع، کتاب در فضای تاریخی پس از جنگ جهانی دوم نوشته شده است (1946)؛ زمانی که علم هم نیرویی برای پیشرفت بود و هم ابزاری در دست سیاست و قدرت. به همین روست که نویسنده با نگرانی هشدار می‌دهد که اگر علم فقط به‌ عنوان ابزاری سیاسی یا اقتصادی دیده شود، استقلال و صداقت خود را از دست خواهد داد. او بر این باور است که آزادی علمی تنها زمانی معنا دارد که جامعه، استقلال دانشمندان و ارزش‌های درونی جامعه علمی را به رسمیت بشناسد. این کتاب همچنین نقدی جدی به پوزیتیویسم است؛ جریانی که علم را تنها بر پایه‌ی قواعد عینی و روش‌های آزمایشی تعریف می‌کرد. نویسنده تأکید دارد که چنین نگاهی، نقش شخص دانشمند و ایمان او به ارزش حقیقت را نادیده می‌گیرد. در نهایت، آنچه این نوشته را خواندنی‌تر می‌کند، زبان روان و تجربه‌های شخصی نویسنده به‌ عنوان یک دانشمند علوم تجربی است. وی از مثال‌های واقعی بهره می‌برد تا نشان دهد کشف علمی صرفا نتیجه یک فرمول یا روش خشک نیست، بلکه حاصل قضاوت انسانی، شهود و اعتماد به سنت علمی است.